Geloof sonder sekerhede. Anton van Niekerk
vordering bewerkstellig in die heftige dispute oor die betekenis van die Bybelboodskap (as daar so ’n enkele boodskap is) wat ons steeds in ons tyd sien.
1. Die Bybel is geen handboek nie
Die eerste opmerking is die geykte, dog steeds volledig geldige bewering dat die Bybel nie beskou mag word as ’n handboek vir enige wetenskap nie – nie vir die geskiedenis, die biologie, die kosmologie6 of selfs die teologie nie. ’n Mens gebruik die Bybel fundamenteel verkeerd as jy dit beskou as ’n gesagsbron waaruit wetenskaplike teorieë of historiese feite van watter aard ook al geput of afgelei kan word. Genesis 1 – 3, by name, is geen wetenskaplik of histories betroubare weergawe van die ontstaan van die wêreld of van enige lewensvorm nie. Die eerste hoofstukke van Genesis vertel twee verhale wat duidelike invloede dra van mitologiese opvattings wat algemeen bekend was in die tyd toe hierdie verhale ontstaan het. Dit dra geen histories betroubare feite oor nie, maar probeer iets verkondig, naamlik dat God die Skepper is, dat Hy ons oorsprong en bestemming is, dat Hy ons medeverantwoordelik maak vir die wêreld waarin ons woon, en dat ons dwaas en kortsigtig sal wees, met ernstige gevolge vir onsself en ons omgewing, as ons nie in volgehoue gemeenskap met Hom probeer lewe nie.
Om egter meer as dít in hierdie hoofstukke in Genesis te probeer lees, is om ’n self- en wêreldverstaan7 aan die Bybel te probeer opdwing wat gewoon nie daarop van toepassing is nie. Ek sal in hoofstuk 7 – oor die verhouding tussen geloof en wetenskap – meer daaroor uitwei. In hierdie stadium kan ’n mens bloot sê dat die Bybel ontstaan het in ’n totaal voormoderne en daarom voorwetenskaplike kultuur waarin die mees basiese insigte van die moderne wetenskap en geskiedskrywing volledig afwesig was. Geen enkele Bybelskrywer het naastenby enigiets geweet van feite soos die aarde wat rond is en om die son draai, of van die seisoensiklus as gevolg van laasgenoemde nie. Hulle het ook niks geweet van “planete” of “sterre” in die sin waarin ons dié begrippe gebruik, of van atome, molekules, selle, gene, elektrisiteit of wat ook al nie.
Geen Bybelskrywer het ook enigiets verstaan van ons huidige opvattings oor “betroubare geskiedskrywing”8 nie. Die geskiedenis wat ons in die Bybel aantref, is nie in eerste instansie geskryf om feite oor te dra nie, maar om ’n boodskap te verkondig. Soos ek vroeër aangetoon het, is die Bybel ook geen geskiedenisboek nie, maar ’n verhaal van en ’n reeks bepeinsings (in verskillende genres) oor “die groot dade van God”. Wanneer ons ons in debatte met wetenskaplikes op die Bybel beroep oor die ontstaan van die wêreld en van lewe – om nie eens van die status van voorgeboortelike lewe te praat nie (meer hieroor in hfst 8) – doen ons iets met die Bybel waarvoor dit gewoon nie opgewasse is nie, en waarvoor dit ook nooit bedoel was nie. Ons pogings om die vermeende “gesag” van die Bybel op dié manier te probeer “red”, verkrag in werklikheid daardie gesag en maak dit bespotlik.
Die Bybel teoretiseer nie oor die skepping nie; dit verkondig dat God geskep het. Die Bybel is nie ’n oefening in geskiedskrywing nie; dit verkondig dat God gehandel het in die geskiedenis. Die Bybel moraliseer nie oor tegnologieë wat in vitro-fertilisasie en kloning moontlik maak nie; dit verkondig dat God lief is vir mense en dat ons Hom ten beste dien as ons ook lief is vir mense en daarvolgens optree.
2. Wie ons is, is medebepalend vir wat die Bybel vir ons beteken
My tweede opmerking het te make met die voorwaardes waaronder ons enige teks, insluitende die Bybel, kan verstaan. Die eenvoudige punt wat ek hieroor wil maak, is die volgende: Wat ons van ’n teks verstaan, hang in groot mate af van wie ons is, wanneer ons lewe en wat ons ervarings en waardes is.
Voordat ek dié punt ’n bietjie nader toelig, wil ek dit eers illustreer met ’n bekende voorbeeld uit die geskiedenis van die kerk. Ons weet almal dat die kerkhervorming van die 16de eeu hoofsaaklik gelanseer is deur die werk van die Duitse teoloog Martin Luther, wat op 31 Oktober 1517 sy beroemde 95 stellings teen die stand van sake in die Rooms-Katolieke kerk van sy tyd teen die deur van die kasteelkerk te Wittenberg vasgespyker het. (Vir lesers wat wonder waarom hy so ’n omvattende dokument teen ’n kerkdeur sou vaskap – dié houtdeur was eintlik die universiteit se kennisgewingbord waar al die professore hul aankondigings gemaak of mekaar tot gesprek uitgenooi het.) Luther, so weet ons ook, se deurslaggewende geestelike katarsis het plaasgevind as gevolg van sy insig in die betekenis en implikasies van die Bybelteks wat aanvoer dat “’n mens vrygespreek word omdat hy glo, nie omdat hy die wet onderhou nie” (Rom 3:28). In hierdie woorde het Luther die kern van Paulus se opvatting van die evangelie ontdek. Dié besef van God se onverdiende genade het hom geïnspireer om die Hervormingsbeweging, wat so ’n durende impak op die geskiedenis van die kerk en van die hele Westerse geestesgeskiedenis sou hê, op gang te sit.
Die vraag wat ek wil vra, is: As hierdie woorde, wat nie slegs in Romeine 3:28 in die Bybel voorkom nie, maar ook elders (Rom 1:17; Gal 2:16; Hab 2:4), gedurende al die eeue sedert die ontstaan van die Bybel reeds daarin voorgekom het, waarom het dit eers vroeg in die 16de eeu so ’n buitengewone indruk op iemand soos Martin Luther gemaak? Waarom is die woorde nie van die begin af ernstig geneem nie? En hoe kon dit gebeur dat praktyke en oortuigings wat so kennelik in stryd met hierdie woorde was, in die kerk kon begin posvat?
Die antwoord op hierdie vraag illustreer presies die punt wat ek probeer maak. Luther is so sterk deur hierdie woorde aangegryp juis omdat hy hom in ’n tydsgewrig en omstandighede bevind het waar die implikasies van dié woorde op ’n besondere wyse van toepassing was. Een van die praktyke in die kerk van sy tyd, wat Luther juis teen die bors gestuit het, was die aflaatstelsel waarvolgens mense, ten einde die kerk se beursie te vul (die Sint Petrusbasilika in Rome was destyds juis in aanbou), teen betaling kwytskelding van sonde kon bekom. Dit was ’n duidelike voorbeeld van die werkheiligheid wat in Romeine 3:28 so direk afgewys word.
Die punt is dat wat ons in die Bybel vind as “God se Woord” op geen manier losgemaak kan word van die behoeftes, omstandighede en eise van die wêreld waarin ons as lesers hier en nou leef nie. ’n Mens kan dit nader verduidelik aan die hand van ’n formulering van die hermeneutiese filosoof, Hans-Georg Gadamer (’n leerling van Heidegger). Gadamer sê dat ons iets eers verstaan wanneer ons dit kan toepas op onsself of ons eie omstandighede, dit wil sê wanneer ons die waarde en waarheid daarvan vir ons huidige lewensoriëntasie raaksien. Daar is dus nie so iets soos “die betekenis van die teks” wat vas en onveranderlik bly staan nie. Gadamer het ’n ander, nog meer treffende formulering: “Om dieselfde [dit wil sê wat “eintlik” in die teks staan] te verstaan, is om dit anders te verstaan.” Daarmee bedoel hy dat die boodskap van die teks vir mense in elke leessituasie ’n nuwe betekenis sal verwerf na gelang van hulle besondere agtergrond of verstaanshorison.
Die verstaan van tekste geskied dus in ’n tradisieproses wat voortgaan in die tyd. Elke nuwe lesing van ’n teks word op die een of ander manier deur vorige lesings beïnvloed, al beteken dit net dat daardie vorige lesings verwerp word. Die sin wat ons van ’n teks maak, is nie die een of ander vaste “stand van sake” wat vir tyd en ewigheid dieselfde bly nie. Dis eerder ’n “gang van sake” wat in die geskiedenis van die interpretasie van tekste verander en groei.
’n Voorbeeld uit ons eie geskiedenis illustreer dié punt ewe treffend as Luther se interpretasie van Romeine 3:28 waarna in die vorige paragrawe verwys is. In die 1960’s en 1970’s was ’n groep teoloë in die (hoofsaaklik) swart kerke in Suid-Afrika sterk onder die invloed van die destydse “bevrydingsteologie” of, soos ’n stroming daarbinne ook bekend was, die “swart teologie”. Dit was ’n teologie wat veral in opstand was teen die onmenslikheid en onregverdigheid van die destydse rassistiese apartheidsbedeling. Wat ’n mens veral opgeval het in dié teoloë se geskrifte was hoe belangrik die Eksodus-geskiedenis van Israel vir hulle eie idees was. In Israel se bevryding uit die “slawehuis van Egipteland” onder leiding van Moses het hierdie teoloë ’n belangrike model gesien vir die bevryding van die swart mense en swart kerke in apartheid-Suid-Afrika. In ’n toespraak van een van hierdie bevrydingsteoloë, Alan Boesak, kom die volgende uitspraak byvoorbeeld voor:
The Black church, like Moses, is not called to negotiate with the pharoah [d.i. die apartheidsowerhede van dié tyd]. It is called simply to convey the Lord’s command: Let my people go!”9
Waarom is hierdie teoloë so aangegryp deur die Eksodus-verhaal in die Bybel? Presies om die redes wat hier bo vermeld is: Die Eksodus-geskiedenis