1795. Dan Sleigh
een hartslag of ’n enkele traan. Kapenaars het gestaar soos na twee spoke uit ’n droom: Vaandrig Moritz Hermann Otto Woeke, ’n regop, geüniformde Pruis en gerespekteerde offisier, is ’n dekade tevore met wetboeke, psalms, pluime, ink en ’n nuwe kaart van die Agterveld op ’n wa hier weg, duidelik die ideale man vir die taak. Maar die oosgrens het hom getem én wys gemaak, hy was nou leeg van illusies, fatalisties en ’n merkwaardige skut met die lang geweer. Die siel in hom was geroes en gekanker, maar sy praktiese Pruisiese verstand het bewaar gebly. Sy perd was ’n stofvaal skaduwee met ’n ribbekas soos ’n voëlkou, sy agterryer ’n kaal Bossiesman met ’n lendevel, ystervarkpenne in die hare, pylkoker en boog agter die rug, ’n barbaar uit ’n boek.
Jy kon dié twee amper ruik aankom; die middeljarige landdros sit ingedagte in sy velklere en velskoene sonder kouse, donker gebrand onder sy slap hoed met die luiperdvelband; hy laat die teuels oor sy perd se nek hang en kerf en kou tabak soos hy ry. Aan gebreide rieme wat heen en weer oor sy bors kruis, hang ’n verkyker om sy nek, ’n geweer agter sy skouer, ’n vuilgevatte kruithoring op sy heup en ’n pistool in ’n volstruisvel-holster op sy bobeen. Sy baard en hare, soos sy perd se maanhaar, is lank, taai en deurmekaar. Soms sluk hy uit ’n fles met donkerbruin vloeistof wat hy uit sy saalsak haal.
Woeke moes buite wag terwyl Robert aan die Hoë Kommissarisse en die Raad uitlê wat met ‘grensgebied’ en met ‘grens’ bedoel word. Daar, op die stoel langs die deur waar luitenant Veegezak ’n jaar later sterk en regop met gevoude arms sou sit, het Woeke met sy elmboë op sy knieë en sy velskoene wyd uitmekaar die tyd met sy holgeslypte herneuter en ’n entjie swart tabak verwyl, terwyl Gordon binne groot kaarte ooprol: Wentzel se wonderlike reiskaart van 1752, Brink s’n uit 1768, dié van Leijste uit 1779 en Van der Graaff se saamgestelde kaart van 1794 was op die tafel gestapel. Die raadslede se oë het vaag, onbegrypend en amper dromend daaroor gedwaal, hulle sien wit plekke op die kaart soos brak kolle in ’n saailand. Dáárdie, op die kaart, was nie die Kaap nie, dit was ’n vreemde land en na behore nie hul saak nie. Nie húl saak nie.
“’n Grens is ’n lyn op papier,” verduidelik die kolonel. “Politici bepaal dit, dan word van soldate verwag om dit in stand te hou. In die praktyk beteken ’n grens iets natuurlik soos ’n rivier of ’n berg, maar soms is dit mensgemaak, ’n aangeplante heining of ’n klipmuur met wagposte en doeanekantore. Maar ’n grensgebied is ’n streek waarin buurnasies soos die Afrikaner en die Afrikaan mekaar ontmoet, en daar is ’n uitruil en vermenging van kulture. Hulle maak met die Europeër se kos en klere kennis en ons met hulle s’n. Ons ruil besittings, soos ’n ou hemp vir ’n skaap. Een steel van die ander; ons steel hul land en hulle steel ons vee. Een toets die ander se krag, hoe ver ons mag waag, hoe ver ons toegelaat sal word. Daar kom verskille wat tot gevegte lei. Later koel dit af, die gebied stabiliseer en ons versamel hul skilde en spiese en kalbasse om teen ons mure te hang. Dan skuif die wenner weer die grens. In die tussentyd word hulle meer soos ons; hulle neem ons name aan en ons neem hul vrouens. Meer kinders met bruin oë word gebore en die Nederlandse taal vervlak tot ’n barbaarse gebrabbel. Die gebied kom tot rus sodat die vrouens kan aanteel om die gebied te bevolk. Dan skuif ons weer die grens.”
Die ouer Hoë, wêreldwys, het gesê: “Verstaanbaar. Columbus het pokke aan die Indiane gegee en sifilis teruggebring.”
“Die Kompanjie kan nie langer so ’n toestand bekostig nie,” het Nederburg, die jonger Hoë, gesê. “Ons sal uitbreiding belet.”
“As ons nie die burgers kan beheer nie, kan ons hulle vrylaat,” het William voorgestel.
“Om die Swartes te onderdruk en te verslaaf en besteel, en hul land af te neem?”
“Dis nie wat ek bedoel het nie. Die Kompanjie kan van die boere ontslae word deur sy hand van hulle weg te neem.” Maar die Kompanjie sal hulle nie vrylaat nie, want hy het die boere se trekosse nodig, die produkte van hul arbeid, hul belastinggeld, hul perde, wapens. Dit was ’n ekonomiese saak: Boere, soos slawe, is ’n kapitale bate. Jy gee nie boere weg nie.
“Roep die landdros.”
Woeke se stem was skor en stowwerig, sy boodskap aan die Raad was asof met bloed geskryf. Iets het in die wildernis met sy kommunikasie verkeerd gegaan, miskien te veel en te groot afstande, ’n landskap té ruim, te veel volke en nasies, te veel onverstaanbare taal om presies te dokumenteer, onoplosbare probleme, koppige boere, ver te veel mensebloed, wanhoop, swak gehalte brandewyn, of alles tesaam. Alstesaam, miskien. Woeke het nie geweet hoe sy kluitdroë woorde, sy reuk van veld en sweet en sy woeste harigheid die gladde Haagse raadslede verontrus nie.
“Nou, met Bossiesmans is daar nie ander raad nie as om hulle saam met die ondier uit te skiet. Hulle hou nie vee nie, hulle soek nie rykdom nie, net kos. En ons vee is vir hulle ’n godsgawe, veel makliker om te jag as wild, wat ook al lelik deur ons mense uitgeskiet is. Die Bossiesman voel dis sy doodstryd. Dis nou sulke tyd.”
Albei Hoës draai na William. “Sukketyd?”
“In die Kaaps, Hoogagbares. Hul laaste oomblik het aangebreek.”
“Laat hom dan so sê. Bevéél die kêrel. Laat hom dit sê.”
“Nou, jou Makosa is ’n totaal ander storie, totaal, dit verskil soos water en soos bloed. As ’n Makosa in ’n vrou sin het moet hy tien, twaalf bees gee, en die Makosa-hulle vat sommer vier, vyf vrouens, dis elke keer vyftig bees. Nou het hulle gesien hier loop troppe rundvee met ’n enkele herder en hulle kan dit voor die liewenheer nie glo nie want in húlle se land pas altyd dertig, veertig jongens tesaam bees op. Nou stroom hulle oor die Keiskamma en die Vis, die Suurveld binne agter óns mense se bees aan. Die boere se huise word oor hul koppe afgebrand, hulle vlug van hul plase af, hul lyke bly daar onder Gods son vir die aasvoëls en jakkalse lê.”
Die Raad het elke frase in stilte gehoor en die koppe geskud. Woeke was uit ’n vreemde wêreld, ver en anders soos die maan, ’n streek waarvan net kolonel Gordon enige kennis gehad het, en dit ook net as reisiger. Die landdros beduie met sy twee hande: “Makosa wil jy liewers nie in jou land hê nie. Hy is onregeerbaar, die kolonel kan dit beaam. Hy ken geen god of sy gebod nie en respekteer ook nie andermansgoed nie. Hy glo alleen in die assegaai en gee g’n om vir ander se lewe nie. Nou meen ek dis tyd dat die Kompanjie ’n sterk man stuur om met hulle te gaan sit en ’n grens neerlê: Kyk, hier loop die rivier, julle se land is sonopkant. Ons, óns bly sononderkant, dis óns se land. Nou, waar jy jou grens trek en jou soldate posteer hang af van jou krag, want die Makosa lees nie alte graag kaarte nie. Hy erken skaars sy hoofman en as jy met een stamhoof praat hoor jy hy het nog twee, drie ander bo hom. Konings kry jy by die halfdosyn, dié dra graag tiervel. Die kolonel kan dit bevestig, hy het dosyne van die Kompanjie se grenadiersmusse daar weggegee, oor die strook tiervel daaraan. Watter rivier kies jy nou? Die Vis, die Keiskamma of dalk, as jy braaf is, die Kei?”
Dit was die Makosa; oor hulle en hul leefwyse lees jy in vaandrig Beutler se joernaal van ’52. Hy skryf daar dat wanneer jy die Keiskamma oorsteek, jy ‘meteen in de land van de Caffres’ is. André het ’n boekmerkie daarby gelaat.
Die Raad het nie antwoorde vir Woeke gehad nie. Dit was ’n lelike storie. Die grensgebied se werklikhede, totaal bo die Kompanjie se vermoë, was onwelkom in hul beraad. Woeke, die landdros, moes gesorg het dat daar nie probleme is nie. Hoe wikkel hulle hieruit los? Vind fout met die boodskapper, beskuldig hom, bring hom onder verdenking, dan stenig ons hom.
Hoë Kommissaris Nederburg se winterbleek gesig was vars geskeer, as jy naby hom kom, ruik jy muskus. Sy Eksellensie het onwetend met sy netjiese middelvingernael op die tafel begin tik, eers sag, ’n fluistering, maar later harde, skerp skote: “Daar is tog goeie Makosas ook?” het hy met irritasie in sy stem gevra.
Woeke spoeg in die kwispedoor en veeg sy harige handrug oor sy baard. “Waar? Jy kan miskien nog meer van hulle vrouens sê as van hulle mans. Het jul kolonel nie vir julle vertel nie? Daar is soldate nodig.”
Die Hoë se afkeer was op sy welgeteelde gesig en in sy hooghartige Haagse houding. Hy wuif ’n verbiedende hand. “Landdros, waaroor jy nou praat is nie jou sake nie.”
“Nie? Sê dan vir my: Waarom sit ek op Graaff-Reinet en waarom het julle my Kaap