Eilande. Dan Sleigh
meeste klaar getroud is, agter die Koinavrouens wie se lyf nie so toegemaak is soos die Hollander s’n nie. Wat word van ’n arm dogter in ’n vreemde huis?
So, daar was nie kwaaivriendskap tussen hulle nie, maar hierna het daar nie meer beeste van Oedasoa af by die Fort gekom nie, en Chief Harry het gevoel asof Oedasoa hom soos ’n hond sonder naam weggeskop het. Hy het probeer vra en niks gekry nie. Die ryk man maak soos hy wil, die arm man verduur wat hy moet. Wat kan ’n man doen as jy nie beeste het nie?
En by die Fort het Van Riebeeck hom bekommer oor sy nedersetting se vervoer. Sy kuddetjie was die hoeksteen van sy beplanning. ’n Koei kom een keer in die jaar by die bul, ’n os kom eers na drie jaar onder die juk. Dit kon te lank duur. As daar nie osse kom vir die Kompanjie se werk nie, sou hy die juk op die Koina lê. Hulle sou moet leer om las te dra. In China is mense die lasdraers, mense met mandjies op hulle koppe. In Suid-Amerika het die Spanjaard en die Portugees op groot skaal slawe gebruik. Hy was nie ten gunste van slawerny nie, dis op sy beste ’n noodsaaklike euwel. Maar hy sal dieselfde doen as daar nie beeste kom vir die Kompanjie se werk nie.
Chief Harry het mense wat vee kom ruil, Fort toe geneem, ook sodat hulle die Hollander en sy huis van klip sien. Die vrou wat gewillig was om met hom te trou, se twee seuns het kom kyk. Van Riebeeck het hulle vroeg die smaak van tabak laat kry, en toe Haerlem se wet neergelê van eers werk, dan eet. Die soldate op die muur het hulle dopgehou: hoe hulle rondom die Fort loop, die kanonne op die muur beskou, die stewige veekraal agter die Fort bevoel, en ’n paar skarniere van die smid se werkbank af steel. Van Riebeeck het gesê: laat begaan maar. Die namiddag het hulle by die kraalhek gestaan en kyk hoe die vee ingetel word, en onder mekaar gefluister: Heitse! Van Riebeeck het meer beeste as Oedasoa.
Hy het die twee veewagters uitgewys: Dawie en Hendrik, woordeloos sloffend deur die droë kraalmis met jas en kossak oor die skouer, sweetkolle tussen die blaaie, stok in die vuis. Hulle het die groot hek toegemaak en met slot en ketting verseker, voor hulle die melkgoed en kookwater in die kombuis gaan haal het. Chief Harry het gelag. Kan die trop ooit veilig wees met sulkes agter die vee? Dié twee sou nie ’n vinger lig om die trop te beskerm nie.
Toe hoor Chief Harry op ’n dag by sy ou vrouens by die Duintjies dat Van Riebeeck se vrou teen die volgende donkermaan haar kind sou hê. Dit was nuus waarop hy lank gewag het. Dit was die kans vir die grootste andersmaak van sy lewe. Hy sou die lewens verander van almal wat hy ken en ook van die nog ongeborenes. Hy sou die hele wêreld verander. Met die vrou in kraam en die man, soos hy hom leer ken het, onwillig om in ongesteldheid ver van haar te gaan, kon hy doen wat hy al lank bedink. Hy het die saak nog vir homself gehou; eers kort voor dit gebeur, sou hy dit aan ander uitlê.
Hy wou die vrou se toestand self sien, dat hy die dag beter vooruit kan bepaal, maar sy het nie meer buitetoe gekom nie. Dit het nie saak gemaak nie, sy plan was so eenvoudig dat hy dit enige tyd tussen aandster en dagster aan die gang kon sit. En eendag vertel die ou vrouens onder mekaar: nie meer as vyf dae nie, dit kan selfs ’n dag of twee gouer gebeur.
Dit was Oktobermaand, die blomtyd was op sy rypste. Die winteropslag was ’n mat van groen, deurmekaargerankte klawer, jong stinkkruid en suringstingels. Suring en ramnas het dig gemeng gestaan oor die duine en op na die berg se kant toe. Die bye het dronk en swaar rondgeklouter oor die liggeel blomtoppe, oor die wit blomme, soms afgeval tussen die sappige stingels om laer af in die taai bruin krone van oranje en wit gousblomme te gaan drink. Die groen sap het getap uit die bekke van die Hollander se beeste wat kniediep in die weligheid loop en vreet. Hulle uiers was van ’n grootte wat Chief Harry in sy leeftyd nie gesien het nie. En dit was alles Van Riebeeck s’n, hy wat nou saans in die melkplek gaan kyk hoe die skuim diep en geel op die emmers staan. Die Hollanders sou hulle hierdie somer dik vreet aan botter, en boepens suip aan karringmelk, dikmelk, room. En sulke beeste: rustige koeie, vet, saggeaard en blink verhaar. Heitse, die wyebroek was ’n gelukkige man! Sy vate staan vol botter. Wat word in dié land van die man wat nie beeste het nie?
Hy het ’n paar keer saam met die trop veld toe gegaan, heel vroeg, net na sonop en sodra daar klaar gemelk is, verby die Duintjies, buite sig van die Fort, tot by die groot vlei van die Groen Punt, waar die see amper rondom die trop was. Daar het die trop gesuip, met die snoete blasend teen die diep, vars reënwater. Tussen die riete was watereendjies aan nesmaak. Dit was nou alles die Hollander se weiding, sonder teenspraak van enigeen. Dit was ’n plesier om met daardie trop in die gousblom te loop wei. Hier het hulle die dag lank gebly, en as die beeste op die hitte van die dag gaan lê, moes die weeskind Fort toe loop om hulle middagkos te haal. Met sy terugkom het ’n vuurtjie al gebrand, en hulle het die erdepot daarin gesit om warm te word. Warm kos moet die wyebroek op die middag hê, selfs in hierdie warm maand.
Hy het met sy mense gepraat. Hulle weet hoe die Hollander elke sewende dag twee maal in die kerk gaan sit: een keer voor die middag, en een keer in die laatnamiddag. En tussenin is daar ’n groot maaltyd, en dan moet hulle gaan lê, soos hulle vee. Dit is altyd ’n stil dag. Die werkery kom heeltemal tot stilstand. Almal moet in die kerk wees, behalwe net drie man. Almal in die Fort moet kerk toe gaan, behalwe daardie drie. Die Hollander het dit op ’n papier laat skryf en die papier aan die klokpaal gespyker, dat niemand kan sê hulle weet dit nie. Hulle word geslaan as hulle nie gaan nie, of hulle betaling word weggevat, of hulle word in die gevangenis gehou op brood en water. Sodat almal kan ophou werk, en hulle was en aantrek, lui die klok. Later lui hy weer.
Nog later lui hy ’n laaste maal. Dan gaan almal in die kerk sit, behalwe drie man. Chief Harry het gesê hulle moet hulle reghou vir die derde lui van die klok in die Fort. As die Hollander in die kerk ingaan, was dit tyd vir die andersmaak.
Die dag tevore moet hulle goed eet in die kombuis, en sorg vir baie brandhout op die Hollander se herd, genoeg water in sy vate, dat hy nie onrustig word nie. Die ou vrouens sal die oggend by die huis wees, want dit is ’n stil dag in die Fort. Hulle moet stokke uittrek, matjies oprol, bondels maak, alles gereed om op die kop te lig. Nie ’n woord moes enigeen praat oor hierdie saak nie, veral nie voor Krotoa wat nou ’n spioen van die vyand is nie. As hulle hier by die Duintjies die klok die derde keer hoor lui, moes die vrouens alles op die kop lig en die pad vat na die groot vlei toe. Loop, nie hardloop nie. As die soldaat op die muur hulle opmerk, moet hulle nie haastig word nie, maar lag en vir hom met die hand waai.
Daardie dag het Ngonnemoa agt skape gestuur. Chief Harry en Eva was albei daar om te praat toe die koperdraad en krale oorhandig en die danksegging van tabak en arak uitgedeel is. In die nag is Van Riebeeck se derde seun gebore.
Toe hulle hoor dat die kind gebore is, het Chief Harry gesê: Môre is dit weer kerk, dit is die dag wat vir ons opsy gesit is. Toe die klok die oggend die eerste keer lui, het hy hulle gemaan om binne te bly en gereed te maak. Toe dit die tweede keer lui, het hy hulle aangesê om ’n begin te maak. Die soldaat op die Fort se muur het na hulle kant toe omgekom en sonder ’n woord neergekyk op hulle pakkery, soms omgedraai om aan die ander kant af te kyk na die swartgeklede gemeente wat die binneplein oorsteek na die kommandeur se voorhuisdeur toe. Heel laaste het die maer sieketrooster, boeke onder die arm, met die trappies opgegaan. Van Riebeeck het ’n oomblik by die deur verskyn om hom te groet, opgekyk na die soldaat op die muur en na die vlag bo die poort. Toe lui die sieketrooster die klok die derde maal, en trek die voordeur agter hom toe.
Die soldaat het sy hande oor die tromp van sy geweer gevou, sy kop gebuig in die rigting van die kommandeurshuis en die Onse Vader hardop gesê. Toe hy omdraai, was die Goringhaicona, bondels op die rug, al ’n honderd tree of meer van die Duintjies af op trek met hulle besittings, kinders en honde.
Met die tweede gelui het Chief Harry saam met die kerkgangers oor die binneplein geloop, en op die stoeptrap gewag op die amptenare met hulle swart jasse en wit krawatte soos pikkewyne, met hulle silwergespes en wandelstokkies. Party kon hy skaars herken in hulle Sondagklere; ewe vreemd was hulle blinkgewaste gesigte en sagte stemme. Een of twee het langs ’n vrou geloop wat hoog en donker aangetrek was in ’n rok wat elke sewende dag uit die kis kom. Chief Harry het beleef geknik na dié wat hy herken het, en met ’n siniese gryns sy bakhand voor ’n paar van die geëerdes gehou. Hy het onderlangs dopgehou hoe hulle kop-omhoog boontoe gaan, hoe elkeen met die ingaan voor Van Riebeeck buig en sy hand skud, en hoe die sieketrooster met die ingaan eers sy hand om die deurkosyn steek en die kloktou ’n enkele, harde, laaste