Doświadczenie wglądu. Joseph Goldstein

      Proces pogłębiania wglądu i nabywania mądrości polega na tym, aby zacząć doświadczać rzeczywistości, a nie cieni. Wtedy prawdziwe cechy przyrody stają się jasne.

      Drugą z ostatecznych rzeczywistości jest świadomość (citta). Świadomość rozumiana jest jako zdolność poznawcza, dzięki której poznajemy przedmiot. Ludzie wyobrażają sobie, że w tym umyśle-ciele od narodzin do śmierci tkwi jedna i ta sama świadomość, jeden obserwator, który poznaje rzeczywistość. Prowadzi to do koncepcji istnienia trwałej jaźni. Takie wyobrażenie wspierane jest przez to, że na ogół nasz umysł nie jest na tyle wyciszony, aby zaobserwować płynność poznania. Tymczasem ta „świadomość” sama w każdej chwili się wyłania i przemija. Nie ma jednego umysłu, który by obserwował świat zjawisk. Ten „umysł” w każdej chwili powstaje i ulega unicestwieniu. Poszczególne świadomości – słysząca, widząca, smakująca, wąchająca, dotykająca i myśląca – różnią się od siebie. Są to więc rozmaite mgnienia umysłu, czyli chwile świadomości (cittakkhaṇa), co rusz powstające i przemijające. Wyciszony umysł jest w stanie obserwować ich strumień. Wgląd w płynność i nietrwałość władzy poznawczej, zrozumienie, że nie ma jednego poznającego, jednego obserwatora, lecz raczej trwający w każdej chwili proces, ujawnia iluzję trwałej jaźni.

      Trzecia z ostatecznych rzeczywistości to tak zwane czynniki psychiczne (cetasika). Są to właściwości umysłu decydujące o tym, jak świadomość odnosi się do przedmiotu. W każdej chwili świadomości wyłaniają się różne kombinacje czynników psychicznych i wraz z nią zanikają. Chciwość, nienawiść i ułuda to trzy czynniki psychiczne będące źródłem wszystkich szkodliwych, niezdrowych (akusala) działań. Wszelka niezdrowa karma, czyli działalność, jest motywowana którymś z tych trzech korzeni, jak się je tradycyjnie określa. Na przykład właściwością czynnika chciwości jest lgnięcie do przedmiotów. Kiedy w danej chwili świadomości pojawia się chciwość, skłania umysł do lgnięcia, przywierania, chwytania, przywiązywania się. Taka jest natura czynnika chciwości, który jest nietrwały i nie jest jaźnią – to jedynie czynnik psychiczny funkcjonujący we właściwy sobie sposób.

      Nienawiść to czynnik psychiczny, w którego naturze leży odrzucanie przedmiotu, awersja. Niechęć, rozdrażnienie, irytacja, złość – tak między innymi wyraża się ten czynnik. Ale nienawiść też nie jest „mną”, nie jest „moja”, nie jest jaźnią, tylko nietrwałym czynnikiem, który powstaje i przemija.

      Ułuda jest czynnikiem zaciemniającym umysł i powodującym, że przestajemy wyraźnie postrzegać przedmiot. Tracimy wtedy rozeznanie, co się dzieje.

      Istnieją też trzy zdrowe korzenie umysłu: nie-chciwość, nie-nienawiść, nie-ułuda (alobha, adosa, amoha). Nie-chciwość cechuje się szczodrością, nieprzywiązaniem, brakiem zachłanności. Nie-nienawiść to miłość, życzliwość wobec wszystkich istot, przyjaźń. Nie-ułuda to mądrość, która sprawia, że widzimy klarownie. Jest jak zapalone w umyśle światło. Kiedy wejdziemy do ciemnego pokoju, nic nie widać i potykamy się o różne przedmioty. Po włączeniu światła wszystko staje się jednak wyraźnie widoczne. Tak właśnie funkcjonuje mądrość: rozświetla umysł, dzięki czemu można wyraźnie dojrzeć zarówno treść naszego umysłu i ciała, jak i przebieg toczących się w nich procesów.

      Wszystkie te czynniki psychiczne są bezosobowe i nietrwałe. Nie ma nikogo, kto byłby chciwy, nienawistny, mądry ani szczodry. Jest tylko powstawanie i przemijanie kolejnych chwil świadomości, którym towarzyszą pewne czynniki psychiczne, a każdy z nich cechuje się swoistym sposobem funkcjonowania. Skąd więc bierze się wyobrażenie o jaźni? Dlaczego podlegamy tak silnemu uwarunkowaniu, popychającemu nas do przekonania o istnieniu „ja”?