Ιστορία της Ρωμιοσύνης, Πρώτος τόμος. Eftaliotis Argyris
μέρος της, συζητούσε με το Γαλέριο πώς να την ξολοθρέψουν την Εκκλησιά, μ' αξινάρια ή με φωτιά. Τηνέ φοβούνταν τη φωτιά οι Ρωμαίοι, μην τύχη και κάψη και τους άλλους μαζί. Ό,τι κι αν αποφασίστηκε στην ομιλία εκείνη, δούλεψε την αυριανή κ' η φωτιά και ταξινάρια. Τρέχει και σπάνει το πλήθος τις θύρες της Εκκλησιάς, χυμίζουνε μέσα, ορμούνε στο ιερό, αρπάζουνε Βαγγέλια και Γραφές και τα καίνε. Έρχεται κατόπι κι ο Ρωμαϊκός στρατός με παράταξη σα να είτανε μάχη, και σε μερικές ώρες γκρεμίζεται όλο το χτίριο.
Μέσα στη μανία εκείνη του όχλου, που λες και θεριά ξελύθηκαν κ' έτρεχαν από παντού, όχι μια, παρά τρεις πυρκαγιές άναψαν τότες στη Νικομήδεια. Φώναζε ο Γαλέριος πως οι Χριστιανοί τις έβαλαν, αποκρίνουνταν οι Χριστιανοί πως ο Γαλάριος έφταιγε. Το πιο πιθανό είναι πως τις έβαλαν όσοι είχαν όρεξη να κλέψουν και ναρπάξουν, κ' έγινε φυσικά αρπαγή μεγάλη, μάλιστα από τα σπίτια των κρυμμένων τω Χριστιανώνε.
Μπόρα διάβηκε το κακό από τόπο σε τόπο. Σ' ένα μέρος της Φρυγίας μάλιστα έγινε ό,τι έκαμαν οι Αραπότουρκοι του αιώνα μας στο Μελιδόνι της Κρήτης. Βρήκανε δηλαδή οι Εθνικοί όλους τους Χριστιανούς κλεισμένους στην Εκκλησιά τους, βάλανε φωτιά και τους κάψανε. Σε κάθε πόλη γιορτάστηκε βάρβαρη τελετή, να κατεβάζουν άμπωνες, τέμπλα, και καθετίς ξύλινο από τις Εκκλησιές, να τα καιν έξω στους δρόμους, κ' ύστερα να γκρεμίζουν τα χτίρια.
Μα όσο κι αν είταν άγρια και σκληρά τα μέτρα εκείνα, δε σώνανε να τους ξολοθρέψουν τους αμέτρητους πιστούς του τρίτου αιώνα. Φώναζε λοιπόν ο Γαλέριος, και συφωνούσαν οι δικοί του, πως χρειάζουνται πολύ πιο ριζικώτερα μέτρα. Άλλα λοιπόν τρία πιο φοβερώτερα ψηφίσματα τον αναγκάζουν το Διοκλητιανό κ' υπογράφει· εξορία, θάνατος, βασανιστήρια. Και γεμίζει ο κόσμος αίμα, και γεμίζει πόνους και στεναγμούς, τους στεναγμούς και τους πόνους τω Μαρτύρων. Ως κ' οι Ειδωλολάτρες κατάντησαν πια να τους σπλαχνιούνται τους ηρωικούς εκείνους τους μάρτυρες, που δεν είταν άντρες μονάχα, παρά και παιδιά και γυναίκες, όλοι αποφασισμένοι ναψηφίσουνε βασανιστήρια και θάνατο για την πίστη τους.
Τέτοια είταν η μεγάλη συφορά που πλάκωσε τους αγαθούς κι άβλαβους εκείνους διαλεγμένους του Χριστού, αυτούς που ζούσανε και δουλεύανε για την ειρηνικιά του θρησκεία. Σε τέτοια φριχτά, μαρτύρια ματοκυλιούνταν οι δύστυχοι, όσο που τέλος άρχισε να γλυκοχαράζη στον κόσμο εποχή διπλής σωτηρίας, θρησκευτικής κ' εθνικής, του Μεγάλου του Κωσταντίνου η κρίσιμη εποχή.
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
Είναι ανάγκη, πριν προβάλη πρωταγωνιστής ο Κωσταντίνος, να ρίξουμε βιαστική ματιά σε μερικά χρόνια πριν, τότες που φανερώθηκε στη σκηνή μαζί με το Διοκλητιανό και τους διαδόχους του. Φαίνουνται σαν ξένα ιστορικά, μα είναι και χρειαζούμενα, αφού σε ξένα χώματα βρίσκεται η φύτρα του εθνικού ξαναγεννητή μας.
Ο Διοκλητιανός είταν από γεννήσιο του πρόστυχος άνθρωπος, μα πρόδεψε στο στρατό, κι από κει κατώρθωσε νανέβη ως το θρόνο. Αυτό στα 284. Δυο