Ιστορία της Ρωμιοσύνης, Πρώτος τόμος. Eftaliotis Argyris
ζωή, και κυριεύει κόσμο. Τούλειπε η πολιτική η ενέργεια, ο πατριωτισμός. Έγραφαν Αττικά οι σοφοί του, μελετούσαν οι επιστήμονές του, ψιλοδούλευαν οι τεχνίτες του, λαλούσαν οι ρητόροι του, μα το κάτι εκείνο που συχνά ταναφέραμε παραπάνω, όσο έλειπε από την Ελλάδα, άλλο τόσο έλειπε κι από την Ανατολή. Είναι αλήθεια πως στην Ανατολή βρίσκουμε πιώτερη σοβαρότητα και κάπως λιγώτερη σοφιστική. Μα η ψυχή πάντα έλειπε. Έθνος Ελληνικό μ' εθνικές ιδέες και μ' εθνικούς σκοπούς σε τέτοια βάση απάνω να ξανασταθή δεν μπορούσε. Η σωστή η βάση βρέθηκε λίγο αργότερα. Πριν όμως να ωριμάσουν τα πράματα για το έργο του Κωσταντίνου, έπρεπε πρώτα να δυναμώση ο Χριστιανισμός, ο πατέρας του νέου Κόσμου, του νέου Πολιτισμού, αυτός που την πήρε όλη εκείνη την ελληνόπλαστη μάζα και την έκαμε δική του περιουσία, – ο Χριστιανισμός που κηρύχτηκε με την Ελληνική γλώσσα και θεμελιώθηκε μ' Ελληνική σοφία.
10 Ο Χριστιανισμός
Οι καιροί που ιστορήσαμε ως τα τώρα είτανε μεγάλο μέρος Χριστιανικοί. Χριστιανικοί όμως, όσο μπορεί άνθρωπος να πη τη χαραυγή μέρα. Ο αρχαίος κόσμος ψυχορραγούσε, και δίπλα του γλυκοσπαρταρούσε ο νέος ο κόσμος. Όσα δηγηθήκαμε παραπάνω μας έδειξαν του αρχαίου κόσμου την όψη. Τι λογής όψη την είχε ο Χριστιανικός ο κόσμος, αυτό πρέπει κ' είναι ανάγκη να παραστήσουμε, για να νοιωστή πιο τελειότερα ο διπλός δοξασμός της Χριστιανοσύνης και της Ρωμιοσύνης, που εγκαινιάστηκε από το Μεγάλο τον Κωσταντίνο.
Το υλικό που διάλεξε ο Κωσταντίνος για να θεμελιώση το μεγάλο του Κράτος είτανε δυνατό και γερό, όσο γερό και δυνατό μπορούσε να το κάμη φυλή σαν την Ελληνική, κι ας είταν και ξεπεσμένη. Μα καιρός είναι να μελετήσουμε και τη θεία δύναμη που μεταχειρίστηκε για να δέση το τρανό του χτίριο, και να βαστάξη ενωμένα στοιχεία που μένανε σκόρπια κι ακράτητα σα μαρμαρόπετρες από γκρεμισμένα παλάτια. Και δίχως να πελαγώνουμε σε θρησκευτικά θέματα ξένα με το σκοπό μας, νακολουθήσουμε το δρόμο που πήρανε, τη δύναμη και τη χάρη που ξάπλωσαν του Χριστού τα ιερά τα λόγια.
Ως πόσο η Ελληνική γλώσσα από τη μια, κι ως πόσο από την άλλη ο πολιτικός οργανισμός της Ρώμης κάμανε να ξαπλωθή αυτή η δύναμη κ' η χάρη, δεν είναι μήτ' αυτό της δουλειάς μας. Σώνει να παραδεχτούμε πως και τα δυο τα στοιχεία δουλέψαμε για το μεγάλο σκοπό. Σώνει νανιστορούμε πως ο Παύλος, ο μεγάλος εκείνος εξηγητής κ' εφαρμοστής της νέας θρησκείας, και στην Ελληνική γλώσσα δίδασκε, μα και πολίτης Ρωμαίος είτανε.
Όσο όμως και να κρατηθή άνθρωπος από το φόβο να μην πέση στης εθνικής φιλοτιμίας τα δίκτυα, δεν μπορεί και να μην το στοχαστή πως το στοιχείο που απ' όλα πιώτερο έθρεψε την ιερή εκείνη φλόγα είταν το στοιχείο το Ελληνικό. Ως κ' η γη που πρωτόλαμψε αυτή η φλόγα είταν ελληνισμένη γη, καθώς είδαμε. Καταστόλιστη όλη η Ανατολή με σκόρπιους Ελληνικούς θησαυρούς, τους θησαυρούς που μαγεύουν και κυριεύουν το νου, όχι τους υλικούς. Πώς μπορούσε λοιπόν ο Χριστιανισμός, η φιλοσοφική αυτή η θρησκεία, η θρησκευτική η φιλοσοφία, να μην την ασπαστή την Ελληνική γλώσσα, τον Ελληνικό νου, και να μην τα κάμη δικά της; Δική της