Rachunkowość finansowa z uwzględnieniem MSSF. Отсутствует
nakłady gospodarcze przeznaczone na powiększenie lub odtworzenie składników majątku, które w przyszłości przyniosą pozytywne efekty. Tak pojmowane inwestycje obejmują nakłady na tworzenie nowych zdolności wytwórczych poprzez wznoszenie nowych obiektów bądź rozbudowę istniejących, a także lokowanie wolnych środków pieniężnych w sposób, który w przyszłości przyniesie zwiększenie dochodu. Z punktu widzenia rachunkowości efektem tak rozumianych nakładów/lokat mogą być dwie grupy aktywów. Pierwszą stanowią operacyjne aktywa trwałe (środki trwałe, wartości niematerialne i prawne), a więc elementy aktywów wykorzystywane przez podmiot do prowadzenia działalności gospodarczej. Druga grupa obejmuje aktywa, których podmiot nie wykorzystuje na własne potrzeby, a z których posiadaniem wiąże osiągnięcie korzyści ekonomicznych. I tę grupę aktywów rachunkowość określa mianem inwestycji (rysunek 3.1).
Rysunek 3.1. Pojęcie inwestycji
Źródło: opracowanie własne.
W rachunkowości pojęcie inwestycji jest zatem zawężone do takich elementów aktywów, które jednostka gospodarcza posiada w celu osiągnięcia z nich korzyści ekonomicznych. Korzyści te mogą wynikać ze spodziewanego przyrostu wartości nabytych aktywów, uzyskania z nich przychodów w formie odsetek, dywidend (udziałów w zyskach) [uor, art. 3 pkt 17]. Inwestycje obejmują wszelkie formy lokowania wolnych zasobów. Podstawowym celem inwestycji jest przewidywanie wygenerowania dodatkowych korzyści ekonomicznych z samego faktu posiadania tych aktywów (a nie ich użytkowania).
Powyższą definicję spełniają z pewnością wszelkie posiadane przez jednostkę gospodarczą aktywa finansowe (np. papiery wartościowe, udzielone pożyczki) oraz te niefinansowe aktywa, z których wynikają potencjalne korzyści ekonomiczne inne od korzyści osiąganych z podstawowej działalności operacyjnej (np. środki trwałe, wartości niematerialne i prawne nieużytkowane przez jednostkę). Kryterium postaci, w jakiej występują inwestycje, pozwala na wyodrębnienie dwóch grup inwestycji: finansowych i niefinansowych.
Inwestycje finansowe to aktywa finansowe, obejmujące papiery wartościowe, udzielone pożyczki, lokaty terminowe itp. Natomiast inwestycje niefinansowe mają postać praw lub rzeczy (nieruchomości, rzeczy ruchome) i obejmują aktywa, które nie są wykorzystywane przez podmiot do produkcji, sprzedaży produktów, świadczenia usług czy też do prowadzenia własnej działalności administracyjnej.
Wyróżnienie inwestycji finansowych i niefinansowych znajduje także swój wyraz w Międzynarodowych Standardach Sprawozdawczości Finansowej. I tak MSR 32 „Instrumenty finansowe: prezentacja”, MSSF 7 „Instrumenty finansowe: ujawnianie informacji” oraz MSSF 9 „Instrumenty finansowe” zawierają regulacje dotyczące aktywów finansowych, natomiast problematykę nieruchomości inwestycyjnych regulują przepisy MSR 40 „Nieruchomości inwestycyjne”. Standardy międzynarodowe nie podejmują kwestii dotyczących inwestycji w rzeczy ruchome czy też wartości niematerialne i prawne.
Ważną klasyfikacją inwestycji – z punktu widzenia obowiązującego w Polsce układu bilansu – jest ich podział na długo- i krótkoterminowe. Jeżeli okres, w którym podmiot zamierza sprawować kontrolę nad danym składnikiem i czerpać z niego pożytki, przekracza 12 miesięcy, inwestycje będą miały charakter długoterminowy, w przeciwnym razie (do 12 miesięcy włącznie) – krótkoterminowy. Generalnie, inwestycje w nieruchomości lub wartości niematerialne i prawne mają charakter inwestycji długoterminowych, natomiast pozostałe (aktywa finansowe, ruchomości inwestycyjne) mogą być albo inwestycjami długo-, albo krótkoterminowymi (rysunek 3.2).
Rysunek 3.2. Klasyfikacja inwestycji
Źródło: opracowanie własne.
3.2. Aktywa finansowe a instrumenty finansowe
Zgodnie z obowiązującymi regulacjami rachunkowości aktywa finansowe stanowią efekt zawartej umowy, zwanej instrumentem finansowym. Stąd też unormowania z zakresu wyceny, ujmowania, prezentacji aktywów finansowych wynikają z regulacji odnoszących się do instrumentów finansowych. Od 1 stycznia 2002 r. polskie prawo bilansowe wprowadziło do swoich przepisów kategorię instrumentów finansowych, a ogólne unormowania zawarte w ustawie o rachunkowości zostały uszczegółowione aktem wykonawczym – Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finansowych5 (dalej: rozporządzenie).
Obok polskiego prawa bilansowego, kwestie rachunkowości instrumentów finansowych normują także standardy międzynarodowe: MSR 32 „Instrumenty finansowe: prezentacja”, MSSF 7 „Instrumenty finansowe: ujawnianie informacji” oraz MSSF 9 „Instrumenty finansowe”. Ostatni z wymienionych – MSSF 9 – od roku obrotowego rozpoczynającego się 1 stycznia 2018 r. zastąpi obowiązujący do tej daty MSR 39.
Przez instrument finansowy należy rozumieć kontrakt (umowę), który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron [uor, art. 3 ust. 1 pkt 23; MSR 32, par. 11]. Kontrakt (umowa) to z kolei porozumienie zawarte między co najmniej dwiema stronami, posiadające jasne konsekwencje ekonomiczne (skutki gospodarcze), których możliwości uniknięcia przez strony są małe (bądź żadne). Porozumienia takie są możliwe do wyegzekwowania na drodze prawnej [MSR 32, par. 13]. Formie umowy nie stawia się żadnych formalnych wymogów. Często jest to forma pisemna, aczkolwiek nie jest ona formą wymaganą czy zalecaną. Umowa powinna jednak jasno określać skutki gospodarcze stron (w szczególności powinna zawierać postanowienia, które mogą wpływać na kwotę, termin i stopień pewności wpływów i wydatków; z umowy powinna jasno wynikać także możliwość uniknięcia jej skutków).
Definicję instrumentu finansowego spełniają umowy kupna/sprzedaży papierów wartościowych, ale także innych składników majątkowych. Warunkiem, który musi być spełniony, jest możliwość rozliczenia umowy w kwocie netto środków pieniężnych albo poprzez wymianę instrumentów finansowych. Instrumentami finansowymi są zatem: akcje, obligacje, umowy pożyczki, kontrakty terminowe, opcje, kontrakty swap itp., ale także umowy kupna/sprzedaży dóbr i usług, które powodują skutki finansowe (czyli nie zawarte umowy o dostawę np. towarów, ale umowy zrealizowane, których skutkiem są należności czy zobowiązania). Należy pamiętać, że rezultatem zawartej umowy, zwanej instrumentem finansowym ma być albo składnik aktywów finansowych, albo element zobowiązań finansowych bądź instrument kapitałowy6.
Regulacje rachunkowości wskazują tytuły umów, które nie spełniają definicji instrumentów finansowych (ustawa o rachunkowości) albo które zostały wyłączone spod regulacji odnoszących się do instrumentów finansowych (rozporządzenie, MSR 32). I tak ustawa o rachunkowości wymienia umowy niebędące instrumentami finansowymi [uor, art. 3 ust. 1 pkt 23]:
a) rezerwy i aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego,
b) umowy o gwarancje finansowe, które ustalają wykonanie obowiązków z tytułu udzielonej gwarancji, w formie zapłacenia kwot odpowiadających stratom poniesionym przez beneficjenta na skutek niespłacenia wierzytelności przez dłużnika w wymaganym terminie,
c) umowy o przeniesienie praw z papierów wartościowych w okresie pomiędzy terminem zawarcia a rozliczenia transakcji, gdy wykonanie tych umów wymaga wydania papierów wartościowych w określonym terminie, również wtedy, gdy przeniesienie tych praw następuje w formie zapisu na rachunku papierów wartościowych, prowadzonym przez podmiot upoważniony na podstawie odrębnych przepisów,
d) aktywa i zobowiązania
Tekst jedn.: Dz.U. z 2017 r., poz. 277.
Pojęcie instrumentów finansowych zostało wyjaśnione także w art. 2 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. Wykaz instrumentów wskazany w tej ustawie generalnie nie jest sprzeczny z rozumieniem instrumentu finansowego w rachunkowości.