Podstawy ekonomii. Отсутствует
i krytycznego postrzegania problemów będących przedmiotem kolejnych części podręcznika.
Każda nauka zmienia się w miarę jej rozwoju. Pojawiają się nowe wyjaśnienia, czasem sprzeczne z poprzednimi. Takie zmiany obserwujemy także w rozwoju ekonomii, ale w tej nauce ze szczególną ostrością występuje problem trwałości starych koncepcji. W konsekwencji jednocześnie funkcjonują różne szkoły ekonomiczne i stare idee wciąż oddziałują. Najwięcej uwagi poświęcimy tym szkołom, które okazywały się najtrwalsze i wywierają ciągły wpływ na współczesną ekonomię. Zaczniemy od Adama Smitha i zasad ekonomii klasycznej, które dominowały do czasów głębokiego kryzysu ekonomicznego, który wstrząsnął światem kapitalistycznym w latach 1929–1933. Zasady te zakwestionował John Maynard Keynes. Nie oznaczało to jednak, że stara teoria została całkowicie odsunięta, ona nadal inspiruje badaczy. W konsekwencji możemy mówić o dwu podejściach w ekonomii – klasycznym i keynesowskim. Z uwagi na znaczenie odmienności tych ujęć dużo uwagi poświęcamy z jednej strony argumentacji klasycznej i związanego z nią liberalizmu, z drugiej argumentacji Keynesa i zwolenników interwencjonizmu państwowego. Szkołę klasyczną i szkołę Keynesa dzielą głównie poglądy na to, czy produkcję ograniczają przede wszystkim zasoby czynników produkcji, czy popyt.
Inny punkt sporny w ekonomii dotyczy tego, czy o przebiegu procesów ekonomicznych decyduje ludzka natura, czy procesy ekonomiczne kształtowane są głównie przez kulturę, historię i politykę. Z tego punktu widzenia rozróżnimy ekonomię behawioralną i ekonomię instytucjonalną. Można także spojrzeć na rozwój myśli ekonomicznej z perspektywy sposobu tworzenia ładu społecznego, zadając pytanie, czy porządek społeczny może powstać spontanicznie, opierając się na oddolnych działaniach ludzi, czy wymaga odgórnego planu. Skrajnie odmiennych odpowiedzi na to pytanie udzielili dwaj wielcy myśliciele: Adam Smith i Karol Marks. Z części rozdziału poświęconego ekonomii klasycznej dowiemy się, jak Smith dowodził dobrodziejstw i możliwości porządku spontanicznego opartego na własności prywatnej i rynku. Natomiast część poświęcona Karolowi Marksowi ma pokazać, dlaczego autor ten odrzucał kapitalizm i postulował ustrój oparty na zasadach przeciwstawnych: na własności wspólnej i centralnym planowaniu.
2.2. Geneza ekonomii i różnorodność poglądów ekonomicznych
2.2.1. O nazwie ekonomia
Pierwsze rozważania o gospodarce znajdujemy w dziełach greckich filozofów: Ksenofonta, Platona i Arystotelesa. Ksenofont napisał traktat o zasadach gospodarstwa domowego zatytułowany Oikonomikos10. Od niego pochodzi nazwa ekonomia, która współcześnie obejmuje większy zakres zjawisk. Dotyczy nie tylko problemów gospodarowania w skali gospodarstwa domowego i przedsiębiorstwa, lecz także zasad produkcji i podziału w skali gospodarek narodowych, a nawet gospodarki światowej. W roku 1615 francuski pisarz, Antoine Montchretien, opublikował książkę Traktat o ekonomii politycznej. Przyjął on od Ksenofonta termin ekonomia, ale chcąc podkreślić, że omawia zagadnienia gospodarowania z perspektywy państwa, a nie obywatela i domu, dodał przymiotnik „polityczna”. Nazwa ekonomia polityczna była używana następnie przez wielkich twórców ekonomii klasycznej, za trafną uznał ją także wielki krytyk ekonomii klasycznej i najbardziej znany twórca doktryny socjalistycznej – Karol Marks. Z nazwą ekonomia polityczna zerwał ekonomista angielski, Alfred Marshall, który swoje dzieło zatytułował Principles of Economics (1890). W ślad za Marshallem zaczęto w ekonomii zachodniej używać terminu economics, w Polsce międzywojennej używano często terminu ekonomika. Jednak gdy po drugiej wojnie światowej Polska znalazła się w strefie wpływów Związku Radzieckiego, a system ekonomiczny był kształtowany przez ideologię marksistowską, zaczęto używać nazwy ekonomia polityczna. Odwrót od tej nazwy i powszechne zastępowanie jej bezprzymiotnikowym terminem ekonomia zaczęło się w 1990 r., gdy w Polsce nastąpiło przyspieszenie zmian ustrojowych od gospodarki socjalistycznej do rynkowej.
2.2.2. Dlaczego ekonomiści mają tak często różne poglądy?
Zarys zmian dotyczących nazwy ekonomii jako nauki o gospodarowaniu wprowadza nas w trudny problem zróżnicowania poglądów ekonomicznych. Zmiany nazwy wyrażają zmiany poglądów na to, czym zajmuje się ekonomia i jaka jest istota problemów ekonomicznych. Z nazwą ekonomia polityczna jest związane przekonanie o tym, że gospodarowanie jest silnie uzależnione od współdziałania ludzi, społecznych relacji, organizacji państwowej; odrzucenie przymiotnika polityczna związane było z przeniesieniem zainteresowania badaczy na problemy racjonalnego gospodarowania pojmowanego głównie jako poszukiwanie optymalnych relacji między zasobami, nakładami a wynikami oraz ludźmi a dobrami. Różnice w definiowaniu i pojmowaniu przedmiotu ekonomii to jedna z przyczyn istnienia różnych poglądów na te same kwestie w ramach tej nauki.
Inną, ważną przyczyną jest trudność dowiedzenia, że określona teoria jest fałszywa. Trudność ta wynika z tego, że budując teorię stosujemy założenie ceteris paribus, a o przebiegu procesu ekonomicznego decyduje jednocześnie wiele czynników. Na przykład prawo, iż wzrost ceny powoduje spadek wielkości popytu jest formułowane przy założeniu, że inne czynniki, takie jak dochody i gusty konsumentów nie ulegają zmianie. Aby wyodrębnić główne czynniki procesu ekonomicznego, tworzymy modele oparte na założeniach, które pomijają złożoność ludzkiego działania. Zakładamy, że podmioty gospodarcze mają odpowiednią wiedzę, racjonalnie kalkulują i kierują się zyskiem. W rzeczywistości ludzie często tej wiedzy nie mają, kierują się także emocjami i przywiązują wagę do wartości niematerialnych.
Pewną dozą subiektywizmu obarczeni są także sami ekonomiści. Ekonomiści postrzegają często swój przedmiot badań przez pryzmat swego ideału; dla jednych może to być ideał mechanizmu rynkowego prowadzącego do zgodności interesu jednostki z interesem społecznym, dla drugich – ideał wszechwiedzącego państwa kierującego się dobrem wspólnym. Konsekwencją jest trudność wyeliminowania z procesu poznania czynnika światopoglądowego i jednoznacznego oddzielenia w ekonomii warstwy pozytywnej i normatywnej. Określony sposób opisu, jak gospodarka funkcjonuje jest powiązany z wyznawanym systemem wartości i prowadzi do określonych ocen rzeczywistości społecznej i wniosków dotyczących optymalnego ustroju społecznego i polityki gospodarczej. Opis funkcjonowania rynku przez ekonomistów klasycznych był związany z postulatem, aby ustrój gospodarczy oprzeć na własności prywatnej, wolności i konkurencji. Odrzuceniu klasycznej teorii wolnego handlu towarzyszyła obrona protekcjonizmu celnego. Natomiast Marksowska wizja kapitalizmu jako systemu opartego na narastających w miarę rozwoju sprzecznościach prowadziła do wniosku, że należy odrzucić kapitalistyczny system ekonomiczny i zastąpić go systemem opartym na przeciwstawnych zasadach.
U podstaw oceny różnych rozwiązań ustrojowych są także wyobrażenia o tym, jaka jest ludzka natura, jakie są ludzkie zdolności intelektualne i predyspozycje moralne, a w konsekwencji, jakie są możliwości uzyskiwania zakładanych celów, np. godzenia wydajności ekonomicznej i sprawiedliwości, zwiększania bieżącej konsumpcji i realizacji długofalowego rozwoju. Rzeczywistość społeczno-ekonomiczna nigdy nie jest w pełni satysfakcjonująca. Problem, który stoi przed ekonomią, polega także na tym, aby wskazać, co jest możliwe. Zwolennicy kapitalizmu często powtarzali, że system oparty na własności prywatnej i konkurencji nie jest idealny, ma wiele wad, ale jest jedynym ustrojem gwarantującym pomyślne zaspokajanie potrzeb i rozwój. Swój pogląd opierali na przekonaniu, że możliwości intelektualne człowieka są ograniczone i z natury kieruje się on interesem osobistym. Jednak krytycy kapitalizmu akcentowali konieczność dążenia do zasadniczych zmian, a swą wiarę w możliwość radykalnej zmiany opierali na przekonaniu, że możliwości intelektualne człowieka są
Dominuje przekonanie, że tytuł dzieła Ksenofonta pochodzi od dwóch greckich słów: