Podstawy ekonomii. Отсутствует
etykę, prawo i ekonomię.
Nasze rozważania o przyczynach różnorodności poglądów ekonomicznych podsumujemy stwierdzeniem, że ekonomiści, jak wszyscy inni ludzie, przywiązani są do określonych wartości i idei. Jak napisano na podstawie licznych wywiadów z makroekonomistami, „ekonomiści bynajmniej nie są całkowicie bezstronni, ale od początku są związani z określonym punktem widzenia, który będą popierać różnego rodzaju argumentami”11. Szukając odpowiedzi na pytanie, dlaczego ekonomiści, zwłaszcza makroekonomiści, tak często się ze sobą nie zgadzają, należy także zwrócić uwagę na konkurencję między badaczami i ich dążenie do zaistnienia na rynku idei ekonomicznych przez podkreślenie swojej wyjątkowości. Potrzeba wyróżnienia się i reklamowania swojego produktu sprawia, że debata ekonomiczna, zarówno wśród polityków, jak i teoretyków jest zazwyczaj burzliwa.
2.3. Ekonomia klasyczna i liberalizm
2.3.1. Podział pracy i wolność – główne idee ojca ekonomii
Nawet z dzisiejszej perspektywy można stwierdzić, że 1776 r. był szczególny. Ogłoszenie 4 lipca 1776 r. niezależności Stanów Zjednoczonych Ameryki od Wielkiej Brytanii to wielki krok na drodze do realizacji ideałów wolności politycznej Johna Locka – ideałów, które przyświecają współcześnie liberalnej demokracji. W tym samym roku 9 marca wydane zostało po raz pierwszy dzieło Adama Smitha, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, które z czasem zostało uznane za biblię kapitalizmu i liberalizmu gospodarczego. A szkockiego myśliciela, Adama Smitha, dotąd uznajemy za ojca ekonomii. W swym dziele Smith w szerokim kontekście historycznym i geograficznym zdefiniował fundamentalne pojęcia ekonomiczne, opisał jak funkcjonuje rynek i jakie muszą być spełnione warunki, aby rynkowa gra popytu i podaży prowadziła jednostki i narody do dobrobytu.
Już we wstępie do swego dzieła Smith napisał, że o bogactwie i stopniu zaspokajania potrzeb narodu decyduje jego roczny zasób pracy, a ten z kolei zależy od wydajności pracy i „od stosunku liczby tych, którzy pracują użytecznie, do liczby tych, którzy tego nie czynią”12. Liczbę użytecznych, produkcyjnych pracowników Smith wiąże z wielkością oszczędności i kapitału. Tym samym Smith, podobnie jak później większość ekonomistów klasycznych, koncentruje uwagę na ograniczeniach leżących po stronie produkcji, a nie konsumpcji. Rozwija pogląd, że bogactwo zależy od zasobów czynników produkcji, a zwiększanie konsumpcji w przyszłości jest uzależnione od oszczędzania, czyli ograniczania konsumpcji bieżącej.
Szczególne miejsce w całym Smithowskim systemie zajmuje podział pracy. To podział pracy i wynikająca z niego specjalizacja przyczynia się najbardziej do wzrostu wydajności pracy. Poszczególni producenci nabywają sprawności w produkcji konkretnych dóbr; aby zaspokajać swoje różnorodne potrzeby muszą wymieniać swoje produkty z wytwórcami innych dóbr. Podział pracy związany jest zatem z rozwojem wymiany i rynków, na których kształtują się ceny. Kto ustala ceny? Smith rozwijał pogląd, że ceny sprzyjające rozwojowi ujawniają się w procesie targowania się kupujących i sprzedających, gdy wszyscy mają swobodę produkcji i handlu. To oznacza, że Smith wiąże podział pracy z ideą wolności gospodarczej.
W tym miejscu warto podkreślić, że wbrew powszechnemu łączeniu idei wolności gospodarczej z wolnością przedsiębiorcy, Smith wyrażał troskę o wolność wyboru zawodu i miejsca pracy biednych ludzi. Cel, któremu Adam Smith poświęcił swoją twórczość, najlepiej wyraża zdanie z jego wykładów: „Zapracowany biedak niesie na ramionach cały rodzaj ludzki i podtrzymuje go, choć przytłoczony ogromnym ciężarem przygięty jest do samej ziemi. W jaki sposób możemy sprawić, aby on i jemu podobni mogli korzystać z wygód życia?”13. Smith uznał, że niezbędnym warunkiem realizacji tego celu jest rozwój gospodarczy, a ten wymaga uwolnienia społeczeństwa od krępującego aktywność gospodarczą w XVII i XVIII w. systemu reglamentacji, zakazów i monopoli.
Smith piętnuje zachłanność wielkich przedsiębiorców i naciski na władzę ustawodawczą w celu ustanowienia korzystnych dla nich regulacji. Pokazuje, że regulacje, których celem miał być rozwój ekonomiczny, prowadzą do dodatkowego opodatkowania i wzrostu cen dla konsumentów. Krytykując przepisy wyłączności cechowej, pisał: „Dziedzictwem biednego człowieka jest siła i zręczność jego rąk; przeszkadzać mu w tym, by używał tej siły i zręczności w sposób, jaki uzna za właściwy, nie przynosząc szkody bliźniemu, jest po prostu pogwałceniem jego najświętszej własności. Jest to jawne naruszenie słusznej swobody zarówno robotnika, jak i tych, którzy by mogli być skłonni go zatrudnić”14.
2.3.2. Liberalne społeczeństwo Adama Smitha
Należy podkreślić, że podział pracy to według Smitha nie tylko podstawa specjalizacji i wzrostu wydajności pracy, to także fundament wielkiej zmiany relacji społecznych – to droga do przekształcenia społeczeństwa opartego na więziach i relacjach bezpośrednich (relacjach twarzą w twarz) w Wielkie Społeczeństwo, w którym jednostka zależy od pracy tysięcy nieznanych sobie ludzi. W Wielkim Społeczeństwie Adama Smitha powodzenie zależy nie tylko od zasobów naturalnych i technologii, lecz także od umiejętności współdziałania nie tylko z bliskimi, ale również z obcymi, nie tylko z rodakami, ale i z mieszkańcami innych krajów. Pomyślne współdziałanie i współpraca wymagają ustalenia praw obowiązujących wszystkich, ale takich, które dają największą szansę zgodności z motywami i celami każdego człowieka.
Za powszechne motywy ludzkiego działania Smith uznał z jednej strony interes osobisty, z drugiej zaś empatię. Szczególny rozgłos nadano następującemu stwierdzeniu: „Nie od przychylności rzeźnika, piwowara, czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o interes własny”15. Smith przekonywał, że w ustroju opartym na własności prywatnej i wolności gospodarczej spontaniczna konkurencja sprawia, że produkcja motywowana dążeniem do zysków dostosowuje się do potrzeb konsumentów, a potrzeby konsumentów są lepiej zaspokajane wtedy, gdy działa motyw zysku niż wtedy, gdy bezpośrednim celem są te potrzeby.
Zasada ładu społecznego Adama Smitha
Generalną zasadę ładu społecznego i klasycznego liberalizmu ojciec ekonomii wyraził, krytykując postawę doktrynera, czyli człowieka dążącego bezwzględnie do realizacji „idealnego planu rządzenia”.
„Wydaje mu się [doktrynerowi – J.G.-L.], że może ustawiać różnych członków społeczeństwa z taką samą łatwością, jak ręka ustawia różne pionki na szachownicy. Nie bierze pod uwagę, że pionki na szachownicy stosują się jedynie do czynnika poruszającego, który wywoła ręka; natomiast na wielkiej szachownicy społeczeństwa ludzkiego, każdy pojedynczy pionek posiada własny czynnik poruszający, różniący się całkowicie od tego, co mogłoby wybrać ustawodawstwo, by wywrzeć na niego wpływ. Jeśli te dwa czynniki są zgodne i działają w tym samym kierunku, gra na szachownicy społeczeństwa ludzkiego będzie się toczyła łatwo i harmonijnie i zapewne będzie pomyślna. Jeśli są sprzeczne i rozbieżne, gra będzie toczyła się opornie i w społeczeństwie będzie zawsze panował najwyższy stopień chaosu” (A. Smith, Teoria uczuć moralnych, PWN, Warszawa 1989, s. 349).
Idea spontanicznej natury porządku społecznego, zasady własności prywatnej i wolności jednostki jako filary ustroju ekonomicznego, gra popytu i podaży jako optymalny mechanizm dostosowania produkcji do potrzeb, funkcje państwa ograniczone do zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego – to podstawy rozwijanej przez Smitha
B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk,
A. Smith,
J. Buchan,
A. Smith,