Podstawy ekonomii. Отсутствует
– prawo rynków, według którego to zdolność produkowania, a nie posiadanie pieniędzy jest rzeczywistym źródłem siły nabywczej i popytu. Z dorobku Dawida Ricardo na podkreślenie zasługuje jego teoria handlu zagranicznego. O ile Adam Smith swoją koncepcję wolnego handlu zagranicznego opierał na bezwzględnych różnicach w kosztach produkcji, o tyle Ricardo dowodził, że wolny handel może przynosić korzyści obu stronom nawet w sytuacji, gdy jeden z krajów wszystko produkuje po wyższych kosztach. Posłużył się pojęciem kosztów względnych, wprowadzając w istocie ideę kosztów alternatywnych.
Epokę rozwoju ekonomii klasycznej kończy dzieło Johna Stuarta Milla Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej. Dzieło J.S. Milla od Bogactwa narodów Adama Smitha dzielą 72 lata. Mill obserwował już skutki wprowadzania postępu technicznego i produkcji fabrycznej oraz to, że optymistyczna wizja rozwoju wskutek rosnącego podziału pracy, którą zarysował Smith, nie w pełni się ziściła. Następował niespotykany dotąd rozwój produkcji i zacieśniały się zależności między ludźmi i krajami, ale jednocześnie społeczeństwa i jednostki dzieliły się na zwycięzców i przegranych. Zapewne te zmiany i wrażliwość Milla sprawiły, że jego stanowisko jest mniej jednoznaczne.
Poszukując ideału społeczeństwa, które pozwoli połączyć „największą wolność osobistą ze sprawiedliwym podziałem owoców pracy”, John S. Mill dostrzegał wady zarówno liberalizmu, jak i socjalizmu. Z socjalizmem wiązał groźbę tyranii społeczeństwa nad jednostką. Do liberalnych zasad własności prywatnej i interesu osobistego odnosił się ze sceptycyzmem z uwagi na konsekwencje, jakie zasady te przynosiły w praktyce. Ale w przeciwieństwie do socjalistów przyczyny zła widział nie w samej zasadzie własności prywatnej, lecz w niewłaściwym jej stosowaniu. Aby przybliżyć własność do ideału, który upatrywał w bezpośrednim związku własności jednostki z jej wkładem w postaci pracy i oszczędności, proponował reformę prawa spadkowego, zniesienie dochodu z tytułu własności ziemi i rozwój spółdzielczości. Równocześnie jednoznacznie bronił negowanej przez socjalistów zasady konkurencji. Jeżeli nawet współzawodnictwo nie stwarza najlepszego systemu motywacyjnego, to w istniejącym stanie społecznym jest koniecznym warunkiem postępu. Przekonywał, że socjalistyczne projekty odrzucające konkurencję oparte są na błędnych wyobrażeniach o funkcjonowaniu społeczeństwa i niedostrzeganiu „naturalnego lenistwa ludzi, ich tendencji do bierności, do pozostawania niewolnikami, do trzymania się stale kierunku raz obranego”16.
Poglądy ekonomistów klasycznych na prawa rządzące procesami gospodarczymi i ich wyobrażenia o ustroju gospodarczym służącym rozwojowi dobrobytu wpłynęły i nadal wpływają znacząco na rozwój ekonomii. Zastrzegając, iż w dobie ekonomii klasycznej tworzyli także autorzy prezentujący poglądy odmienne, zwrócimy teraz uwagę na najważniejsze idee klasyków myśli ekonomicznej.
• Bogactwo tworzą trzy czynniki produkcji: praca, kapitał i zasoby przyrody (ziemia).
• W warunkach rosnącego podziału pracy zwiększa się znaczenie wymiany dóbr. Rośnie zasięg wymiany, czyli nasilają się kontakty między producentami dóbr, pośrednikami wymiany i konsumentami. Innymi słowy, rozwijają się rynki rozumiane jako miejsca i przestrzenie targu i wymiany.
• Gra popytu i podaży kształtuje ceny rynkowe, które jak prawo ciążenia zmierzają do poziomu określonego przez koszty produkcji.
• Także ceny czynników produkcji, czyli płace, procent i renta gruntowa są kształtowane przez popyt i podaż.
• Efektem procesów produkcji są dochody, które umożliwiają sprzedaż wytworzonej produkcji. To produkcja dóbr, a nie pieniądze stanowią rzeczywisty warunek popytu (prawo Saya).
• Siły rynkowe prowadzą do dostosowania struktury produkcji do struktury społecznego zapotrzebowania i efektywnego wykorzystania istniejących zasobów.
• Człowiek z natury kieruje się interesem osobistym – to nie zagraża spójności społeczeństwa, bo w warunkach konkurencji działanie motywowane interesem osobistym prowadzi do zaspokajania potrzeb innych.
• Wolny handel, także między narodami, sprzyja rozwojowi gospodarczemu.
• Rynki, wolny handel i przedsiębiorczość kwitną w ustroju opartym na własności prywatnej, wolności gospodarczej i konkurencji.
• Funkcje państwa to zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego, bezpieczeństwa wolności, własności i nietykalności każdej jednostce oraz dostarczenie tych usług i dóbr, których nie może dostarczyć producent prywatny.
2.4. Socjalizm i idea centralnego planowania
2.4.1. Socjalizm jako doktryna przeciwstawna do liberalizmu
W pierwszej połowie XIX w., kiedy rozwijała się myśl klasyczna i liberalna, nabierał także znaczenia przeciwstawny nurt myślenia o społeczeństwie, określany mianem socjalizmu. Zwolennicy socjalizmu nie stawiali w centrum zainteresowania jednostki, lecz organizację społeczeństwa jako całości. Dokumentowali i piętnowali nędzę i wyzysk robotników. Wskazywali, że następstwami akumulacji kapitału i konkurencji są rosnące nierówności i bieda większości ludzi. Dla socjalistów priorytetowe znaczenie miała kwestia socjalna. Zakładali, że jej rozwiązanie wymaga stworzenie nowego ładu społecznego opartego na współpracy, a nie konkurencji. Nie wierzyli w skuteczność reform politycznych, uważali, że konieczna jest gruntowna zmiana organizacji produkcji i podziału dóbr. Do czołowych przedstawicieli socjalizmu początków XIX w. należeli dwaj Francuzi: Karol Fourier i Henri de Saint-Simon oraz Walijczyk, Robert Owen. Twórcy kolejnego etapu rozwoju socjalizmu, Karol Marks i Fryderyk Engels, nazwali ich socjalistami utopijnymi, chcąc w ten sposób podkreślić brak oparcia koncepcji swoich poprzedników w naukowej analizie praw rządzących rozwojem społecznym.
2.4.2. Karol Marks jako krytyk kapitalizmu i twórca strategii ruchu robotniczego
Karol Marks przedstawił doktrynę socjalizmu, której on sam przypisał walor naukowości, a którą oparł na teorii rozwoju społecznego zwanej materializmem historycznym. Według tej teorii czynnikiem napędowym zmian społecznych są siły wytwórcze. To zmiany sposobów i narzędzi przekształcania zasobów przyrody w środki zaspokajania potrzeb człowieka leżą u podstaw procesu dziejowego, w którym następowały po sobie kolejne ustroje społeczne: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm. Lapidarnie wyraża tę myśl zdanie: „Żarna dają nam społeczeństwo, któremu przewodzi pan feudalny, młyn parowy – społeczeństwo, w którym na czoło wysuwa się przemysłowy kapitalista”17. Marks podkreślał, że kapitalizm stworzył wielkie możliwości rozwoju sił wytwórczych, ale jest systemem przejściowym, po którym nastąpi socjalizm.
Bieg wypadków pokazał, że rozwój nie jest jednotorowy. Z jednej strony obserwujemy ciągły rozwój kapitalizmu, z drugiej w części świata w pierwszej połowie XX w. nastąpiły rewolucyjne zmiany w kierunku socjalizmu, ale nowy system został ustanowiony nie tam, gdzie siły wytwórcze osiągnęły najwyższy poziom, jak to sugerowała teoria materializmu historycznego. Rewolucja Październikowa w Rosji ujawniła znaczenie drugiego czynnika rewolucyjnej zmiany, o której pisał Marks, walki klasowej proletariatu. Lata 70. i 80. XX w. odsłoniły wielkie braki gospodarek opartych na centralnym planowaniu, które doprowadziły do odrzucenia tego systemu nie tylko w Polsce, ale nawet w kraju Lenina, przywódcy Rewolucji Październikowej.
Socjalizm jest doktryną przeciwstawną do liberalizmu, ale jednym ze źródeł marksizmu jest klasyczna ekonomia angielska. Marks sięgnął bowiem do teorii Smitha i Ricarda, w których klasycy akcentowali
J.S. Mill,
K. Marks,