Podstawy ekonomii. Отсутствует
Friedman i monetaryzm
2.7.1. Przyczyny odejścia od idei Keynesa
Przez ćwierć wieku po drugiej wojnie światowej w rozwiniętych krajach kapitalistycznych udawało się godzić wysoki wzrost gospodarczy i cele społeczne, takie jak rozwój ochrony i bezpieczeństwa socjalnego. Wysoka stopa wzrostu, niskie bezrobocie, względnie stabilne ceny, rozwój świadczeń socjalnych i w konsekwencji wzrost dobrobytu – wszystko to sprawiało, że okres od końca drugiej wojny światowej do początku lat 70. nazywano „złotym wiekiem”, „wspaniałą trzydziestką”, a także „epoką Keynesa”. Podczas gdy gospodarki Europy Zachodniej w latach 1820–1870 rozwijały się w średnim tempie 1,32%, a w latach 1913–1950 w tempie 0,76%, w latach 1950–1973 osiągnęły tempo wzrostu 4,08%26. Na rekordowo niskim poziomie było w latach 1950–1973 bezrobocie oraz rozwinęły się instytucje państwa dobrobytu. Nazwanie powojennego okresu prosperity w krajach Zachodu epoką Keynesa było wyrazem poglądu podzielanego przez wielu ekonomistów, że dobra i stabilna koniunktura była bezpośrednim wynikiem keynesowskiej polityki gospodarczej. W ekonomii był to okres względnej zgodności poglądów i dominacji idei Keynesa. Wydawało się, że ekonomia stała się dojrzałą nauką, oddaliła się od innych, „miękkich” nauk społecznych i stała się nauką niemal tak „twardą” jak fizyka. Taka opinia o stanie ekonomii była chwilowa. Przeminęła wraz z końcem epoki pomyślności gospodarczej. Lata 70. XX w. ujawniły nowe trudności i zawodność teorii ekonomicznej. Znów stało się jasne, że ekonomia jest daleko od akceptacji jednego podejścia i jednego rozwiązania problemów ekonomicznych. Wzrost cen i bezrobocia oraz osłabienie wzrostu w latach 70. XX w. zaczęto przypisywać polityce keynesowskiej.
Tabela 2.3. Średnie stopy bezrobocia i inflacji w wybranych krajach Zachodu w latach 1950–1983 (w %)
Źródło: A. Maddison, op. cit., s. 134.
Stagflacja (tak nazwano równoczesny wzrost inflacji i bezrobocia) utorowała drogę nowej teorii. Ta kolejna zmiana w ekonomii, nazywana kontrrewolucją monetarystyczną i konserwatywną, oznaczała odrodzenie idei klasycznych i liberalizmu. Nie oznacza to, że idee keynesowskie zostały wówczas całkowicie odrzucone, ale że jego zwolennicy stanęli wobec nowych wyzwań. W nowej sytuacji pojawiły się także nowe interpretacje „epoki Keynesa”27. Do głosu doszli ci, którzy nie zgadzali się z poglądem, że keynesowska polityka zadecydowała o osiągnięciach gospodarczych po 1945 r. Do najgłośniejszych krytyków keynesowskich koncepcji należeli: Friedrich Hayek i Milton Friedman. Ten drugi stał się najbardziej znanym ekonomistą drugiej połowy XX w. i to on dostarczył nowych koncepcji, które stały się podstawą kontrrewolucji w ekonomii i polityce gospodarczej.
2.7.2. Znaczenie pieniądza, stabilnych cen i polityki pieniężnej
Mocne słowo kontrrewolucja nie oznacza jednak, że monetaryzm jest całkowitym przeciwieństwem keynesizmu. Przeciwnie, monetaryzm jest doktryną ukształtowaną pod silnym wpływem koncepcji keynesowskich. Sam Friedman napisał: „Monetaryzm skorzystał dużo z dzieła Keynesa. Gdyby Keynes dzisiaj żył, niewątpliwie byłby na czele kontrrewolucji. Nie należy polegać na ocenie mistrza dokonanej przez jego uczniów”28. Rozwój monetaryzmu oznacza kontynuację podejścia makroekonomicznego i koncentrację uwagi na ogólnym poziomie cen, a nie na ich strukturze, jak to było u klasyków. Na czym polegała zatem zmiana? Można ją sprowadzić do następujących kwestii:
• Pieniądz jest ważny, Keynes i postulowana przez niego polityka nie uwzględnia w dostatecznym stopniu tego faktu.
• Stabilny pieniądz (pieniądz o stałej sile nabywczej) umożliwia sprawne funkcjonowanie rynku.
• Inflacja zawsze i wszędzie jest zjawiskiem pieniężnym.
• Realny wzrost dochodów w okresie długim jest skutkiem wzrostu zasobów czynników produkcji, a nie wzrostu ilości pieniądza.
• W okresie długim nie można skutecznie zwalczać bezrobocia kosztem wzrostu cen.
Pieniądz w gospodarce jest ważny – to istotna konstatacja monetarystów. Ale nie znaczy to, że można wykorzystać pieniądz do realizacji celów gospodarczych, takich jak pełne zatrudnienie czy wysoka stopa wzrostu. Badania empiryczne i teorie monetarystów pokazują, że pieniądz może stać się siłą sprawczą zjawisk negatywnych: inflacji, niestabilności gospodarczej, kryzysów. Logiczny wniosek, który wynika z monetarystycznej interpretacji procesów gospodarczych jest taki, iż polityka pieniężna jest bardzo ważna, ale jej cele muszą być ograniczone. Główne cele polityki pieniężnej według Friedmana to tworzenie ram funkcjonowania gospodarki służących minimalizowaniu wahań cen i stabilizacji oczekiwań podmiotów gospodarczych oraz niedopuszczanie do sytuacji, w której sam pieniądz staje się źródłem wstrząsów gospodarczych.
Friedman nie sądził, żeby polityka monetarna była skutecznym instrumentem kompensującym zakłócenia wynikające ze zmian niepieniężnych warunków popytu i podaży. Nieskuteczność polityki monetarnej w realizacji takich celów, jak zmniejszanie bezrobocia czy kompensowanie zakłóceń płynących z postępu technologicznego, czy zmiany preferencji konsumentów, monetaryści tłumaczyli istnieniem niewyjaśnionych opóźnień oddziaływania pieniądza na realne procesy gospodarcze. Polityka monetarna zmierzająca do zwalczania bezrobocia mogłaby, zdaniem Friedmana, pogłębić wahania koniunkturalne, ponieważ okres, który upływa od impulsu pieniężnego do efektu w sferze realnej jest zmienny i trudny do oszacowania. Te nieprzewidywalne opóźnienia mogą dochodzić nawet do 18 miesięcy. Ich źródłem są zarówno trudności związane z rozpoznaniem sytuacji gospodarczej, podjęciem i wykonaniem decyzji w sferze polityki ekonomicznej, jak z nierozpoznaną w pełni naturą wpływu pieniądza na zatrudnienie i produkcję.
2.7.3. Naturalna stopa bezrobocia
Najistotniejsze negatywne zjawiska występujące w gospodarce rynkowej to inflacja (wzrost ogólnego poziomu cen) i bezrobocie. Oba te niepożądane zjawiska są ważnymi przedmiotami zainteresowania makroekonomii. Poglądy na związek między nimi zmieniały się po drugiej wojnie światowej. W roku 1958 Nowozelandczyk Alban Phillips opublikował artykuł, w którym przedstawił swoje wyniki badań dotyczących stopy bezrobocia i stopy wzrostu płac w Wielkiej Brytanii w latach 1861–1957. Związek między bezrobociem i wzrostem płac wyraził za pomocą równania i krzywej, która od jego nazwiska została nazwana krzywą Phillipsa. Krzywa Phillipsa ujawniała, że niemożliwe jest pełne zatrudnienie bez inflacji, ale sugerowała, że w polityce makroekonomicznej można wybierać między wyższą inflacją i niskim bezrobociem z jednej strony, a niższą inflacją i wyższym bezrobocie z drugiej. Z krzywej Phillipsa wyciągano wniosek, że możliwe jest ograniczenie bezrobocia, jeżeli zaakceptuje się wyższą inflację.
Gdy na początku lat 70. XX w. zaobserwowano jednoczesny wzrost inflacji i bezrobocia, nabrało znaczenia nowe ujęcie związku między tymi zjawiskami i koncepcja naturalnej stopy bezrobocia. Edmund S. Phelps i Milton Friedman przedstawili argumenty za tezą, że gospodarkę rynkową charakteryzuje pewien poziom bezrobocia niezależny od polityki pieniężnej. Wprowadzili pojęcie bezrobocia naturalnego, które ujmowali jako skutek trudności dostosowań na rynku pracy wynikających z dynamicznego charakteru gospodarki rynkowej.
Na płaszczyźnie politycznej rewolucja monetarystyczna oznaczała powrót do ideałów klasycznego liberalizmu – do systemu wolnorynkowego kapitalizmu z ograniczoną rolą państwa w gospodarce. Własną wizję optymalnego systemu społecznego, zwłaszcza roli państwa w gospodarce, Milton Friedman
A. Maddison,
Dostrzeżono, że lata powojennego wzrostu to lata wyjątkowego postępu technologicznego, rozwoju wolnego handlu i okres, w którym miejsca pracy tracone wskutek postępu technicznego w przemyśle były zastępowane przez nowe miejsca pracy powstające w sektorze usług, w których postęp techniczny był nieznaczny. Zob. D. Cohen,
M. Friedman,