Podstawy ekonomii. Отсутствует
reformy w krajach postkomunistycznych zależy od tego, jak ludzie postrzegają i oceniają te nowe zasady. Jeżeli uważają nowe prawo za sprawiedliwe i potrafią się dostosować do nowych warunków działania, proces reformowania przynosi spodziewane efekty. Wyniki transformacji w poszczególnych krajach zależą od tego, w jakim stopniu w dominującym sposobie myślenia, zwyczajach i kodach zachowań są obecne elementy indywidualistycznego stylu życia, ponieważ gospodarka oparta na wolnym rynku i prywatnej własności nie jest jedynie alternatywną metodą alokacji zasobów, ale jest stylem życia, w którym każdy z osobna ponosi konsekwencje swoich decyzji. Im więcej w społeczeństwie postkomunistycznym skłonności do kolektywizmu i egalitaryzmu oraz oczekiwania paternalistycznej opieki państwa, tym trudniejszy i dłuższy proces adaptacji do rynkowych reguł gry.
2.9. Ekonomia behawioralna
2.9.1. Czy podmioty gospodarcze działają racjonalnie?
Upadek systemu centralnego planowania w Europie Środkowo-Wschodniej jest traktowany jako świadectwo błędności instytucji gospodarki socjalistycznej. Z kolei kryzys finansowy 2007–2009 r. pokazał niedomagania instytucji gospodarki rynkowej, w pewnej mierze wskazał także niedostatki współczesnej ekonomii. O ile z problemami transformacji od gospodarki socjalistycznej do rynkowej można wiązać rozwój nowej ekonomii instytucjonalnej, o tyle z kryzysem finansowym jest związana popularyzacja ekonomii behawioralnej.
Szukając przyczyn błędnych decyzji, które doprowadziły do wielkiego załamania na rynkach w 2008 r., dwaj znani ekonomiści amerykańscy w książce Zwierzęce instynkty wskazywali przejawy nieracjonalności w działaniach zarówno konsumentów i inwestorów prywatnych, jak i podmiotów polityki gospodarczej32. Było to równoznaczne z krytycznym spojrzeniem na dominujące dotąd w ekonomii założenie, że podmioty gospodarcze zachowują się racjonalnie. W ten sposób uwaga ekonomistów została zwrócona na psychologiczne cechy człowieka i jego zdolności poznawcze, ważne z punktu widzenia podejmowania decyzji ekonomicznych.
Znaczenie psychologii dla przebiegu zjawisk gospodarczych wskazywał już Adam Smith, który podkreślał rolę motywacji ekonomicznej (zysku), ale dostrzegał także rolę empatii i zaufania. U Smitha można znaleźć koncepcje psychologiczne, które przyniosły uznanie i sławę Danielowi Kahnemanowi, współczesnemu psychologowi, który przyczynił się do rozwoju ekonomii określanej mianem behawioralnej i któremu w 2002 r. przyznano Nagrodę im. Nobla w dziedzinie ekonomii. Na rolę psychologii w badaniach ekonomicznych wskazywali wcześniej także tacy znakomici ekonomiści, jak Keynes, Friedrich Hayek czy Herbert Simon.
W dominującym nurcie ekonomii przyjmowane jest założenie, że człowiek działa racjonalnie, tzn. ma odpowiednią wiedzę, szuka najlepszych rozwiązań, kieruje się ekonomiczną kalkulacją i ma silną wolę, która sprawia, że potrafi właściwie wybierać między korzyścią teraźniejszą i przyszłą. Ekonomiści behawioralni kwestionują te założenia i badają, dlaczego ludzie podejmują nieracjonalne decyzje. Nie zakładają, że ludzie są nieracjonalni, ale że ich racjonalność jest ograniczona. Eksperymenty ekonomistów behawioralnych pokazują, że zdolności obliczeniowe i poznawcze ludzi są ograniczone, wybory jednostek zależą od sposobu przedstawienia problemu, jednostki mają problem samokontroli i na ich decyzje wpływają emocje.
Daniel Kahneman i Amos Tversky przeprowadzili wiele eksperymentów, których wyniki traktowali jako dokumentację hipotezy, że ludzie w procesach wnioskowania popełniają systematyczne błędy wpisane w konstrukcje mechanizmów poznawczych. Spopularyzowali pojęcie heurystyk jako uproszczonych reguł wnioskowania, stosowanych nieświadomie i prowadzących często do błędów. Szczególną uwagę zwrócili na to, że wybory dokonywane przez ludzi zależą od kontekstu. Zależnie od tego, jak został sformułowany problem, na jakie elementy sytuacji została zwrócona nasza uwaga, podejmujemy różne decyzje. Nasz umysł może ulegać złudzeniom poznawczym, tak jak złudzeniom ulegają nasze zmysły. Istnieje obawa, że złudzenia poznawcze są znacznie większe i czasem nigdy nie potrafimy dostrzec innego aspektu rozpatrywanego problemu.
Rysunek 2.1. Kogo widzisz na rysunku?
Źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:My_Wife_and_My_MotherLaw.jpg.
Możesz sprawdzić, czy masz skłonność do stosowania uproszczonych reguł wnioskowania, rozwiązując zagadki umieszczone w ramce. Zagadki mogą wydawać się banalnie łatwe albo podstępne.
Zagadki
Kij do bejsbola i piłka kosztują razem 1 dolara i 10 centów.
Kij kosztuje o 1 dolara więcej niż piłka.
Ile kosztuje piłka?
Pięć maszyn w ciągu pięciu minut wytwarza pięć samochodów-zabawek. Ile czasu potrzebuje 100 maszyn, aby wyprodukować 100 zabawek?
W jeziorze rosną lilie wodne. Powierzchnia jeziora, którą lilie pokrywają ulegała podwojeniu każdego dnia. Całe jezioro zostało przykryte dywanem lilii po 48 dniach. Po ilu dniach lilie zajmowały połowę powierzchni jeziora?
Na pierwsze pytanie dobrej odpowiedzi udzieliło tylko 50% studentów prestiżowych uczelni amerykańskich33. Wszystkie zagadki prawidłowo rozwiązało tylko 17% testowanych osób. Co trzecia osoba udzielała błędnych odpowiedzi na wszystkie pytania. Warto podkreślić, że decydujące są nie tyle matematyczne uzdolnienia, co krytyczny stosunek do nasuwających się szybko odpowiedzi34.
2.9.2. Ważniejsze odkrycia i wnioski
Szczególnie interesujące z ekonomicznego widzenia były wyniki eksperymentów, które doprowadziły do sformułowania teorii perspektywy. Okazuje się, że ludzie zachowują się różnie, w zależności od tego, czy stoją wobec szansy zysku, czy grozi im strata. Gdy stajemy wobec szansy poprawy swojej pozycji, większość z nas charakteryzuje awersja do ryzyka, gdy grozi nam strata, w większości przypadków jesteśmy skłonni do ryzyka. W teorii perspektywy podkreśla się, że człowiek jest przywiązany do swego stanu posiadania, a jego zadowolenie zależy nie tyle od stanu końcowego jego bogactwa, co od zmiany stanu posiadania. Rozważmy sytuację Piotra i Pawła. Piotr ma majątek o wartości 10 mln zł, a Paweł 300 000 zł. Jeżeli Piotr straci 1 mln, to będzie miał nadal 9 mln, ale jego zadowolenie będzie mniejsze aniżeli zadowolenie Pawła, który wygrał właśnie 20 000 zł i ma teraz 320 000 zł.
Ważny, ekonomiczny walor mają także eksperymenty, które pokazują, że ludzie nie doceniają przyszłych potrzeb i nie dokonują racjonalnych wyborów między celami teraźniejszymi i przyszłymi. To może oznaczać, że ludzie nie potrafią rozpoznać własnego interesu i może usprawiedliwiać interwencjonizm państwowy. Tu jednak pojawia się kontrargument, że błędy poznawcze charakteryzują także ekspertów, badaczy i polityków. Krótkookresowa perspektywa charakteryzuje nie tylko konsumentów i menedżerów wielkich korporacji, ale także decyzje ekonomiczne podejmowane w warunkach demokracji w procesach politycznych. Przypomnijmy, że krótkookresowa perspektywa charakteryzuje także wywierającą wielki wpływ na politykę teorię Keynesa. Można nawet sądzić, że dominacja krótkookresowej perspektywy jest najgłębszą przyczyną trudności, które ujawniły się w gospodarce światowej w konsekwencji kryzysu finansowego w USA.
Ostatecznie na gruncie ekonomii behawioralnej i eksperymentalnej sformułowano postulat libertariańskiego paternalizmu. Ułomności jednostek uzasadniają działania opiekuńcze państwa, ale z powodu ryzyka błędów rządu, najlepiej jest zwykle stosować najłagodniejsze, zachowujące jak największe możliwości
G. Akerlof, R. Shiller,
H. Scherer,