Podstawy ekonomii. Отсутствует
z dążenia do uzyskania indywidualnych korzyści w postaci płacy czy zysku. Byłoby zarazem tworzeniem konstrukcji systemowej, która może zawierać coraz więcej elementów podziału według potrzeb, czyli pominięciem (wyeliminowaniem) etapu podziału według pracy. Dochód będzie można bowiem otrzymywać bez pracy. Nasuwa się pytanie: czy jest to realna perspektywa, czy też utopia, którą trudno traktować poważnie?
3.2.3. System gospodarki nakazowo-rozdzielczej
Jak już wspomniano, jest to jedyny system społeczno-gospodarczy, który powstał dzięki fascynacji ideą Karola Marksa, a nie kształtował się w procesie zachodzących w rzeczywistości zjawisk. Marks był przede wszystkim wnikliwym krytykiem kapitalizmu. Zaledwie zarysował ogólnie podstawy nowego, lepszego ustroju mającego powstać na gruzach kapitalizmu. Marks mówił nawet, że nie chce występować w roli proroka, który próbuje szczegółowo rozstrzygnąć, jak będzie wyglądała przyszłość. Zarys tej koncepcji opierał się na założeniu, że w przyszłości należy zlikwidować prywatną własność i rynek, gdyż są odpowiedzialne za „zło” cechujące kapitalizm (wyzysk pracowników najemnych, narastającą nędzę większości społeczeństwa, coraz większe konflikty prowadzące nieuchronnie do rewolucji). K. Marks widział oczywiście, że w kapitalizmie dokonuje się szybki rozwój gospodarczy. Był jednak przekonany, że konflikty między właścicielami kapitału i klasą robotniczą najszybciej i najbardziej gwałtownie wystąpi w krajach, które osiągnęły najwyższy poziom rozwoju. Uważał, że właśnie w tych krajach w pierwszej kolejności wybuchnie rewolucja.
Stało się jednak inaczej. Rewolucja zwyciężyła w Rosji – kraju zacofanym, o ogromnym udziale ludności chłopskiej, niskim poziomie cywilizacyjnym, bez tradycji demokratycznych, bardzo zróżnicowanym etnicznie. Chyba sami przywódcy bolszewiccy byli zaskoczeni, że zdobyli tak łatwo władzę i nie bardzo wiedzieli, co robić. Część z nich uznała, że w takich warunkach nie można będzie zbudować nowego wymarzonego ustroju (Trocki, Kamieniew, Zinowiew). Tak zrodziła się koncepcja, aby szybko wzmocnić armię i uderzyć na zachód Europy, gdzie w kilku miejscach wybuchły rewolucje robotnicze (Berlin, Budapeszt), a armie były zdemoralizowane i panowały w nich nastroje pacyfistyczne. Wydawało się, że można będzie szybko opanować znaczną część Europy, aby robotnicy niemieccy, francuscy i inni mogli aktywnie uczestniczyć w budowie nowego ustroju jako bardziej liczni, świadomi i lepiej zorganizowani. Ale najpierw trzeba było przejść przez Polskę. Okazało się (w 1920 r.), że jest to przeszkoda nie do pokonania dla Armii Czerwonej. Rosja musiała więc zacząć sama budować nowy ustrój (nie licząc Mongolii od lat 20. XX w.).
Dyskusje dotyczące socjalizmu toczące się w Polsce powszechnie są obarczone pewnym schematem myślenia. Socjalizm jest utożsamiany z systemem polityczno-społecznym, który ukształtował się w ZSRR i który w sferze gospodarczej jest nazywany nakazowo-rozdzielczym. Tak się bowiem złożyło, że był to dominujący, a wręcz jedyny, w praktyce wariant socjalizmu, określany później mianem „realnego socjalizmu”, który wyraźnie odbiegał od idei zarysowanej przez Marksa. Czy realne jest, że pojawią się inne warianty socjalizmu, w których własność publiczna będzie odgrywała dominującą rolę, a podział towarów i usług będzie dokonywany sposobami nierynkowymi?
Po drugiej wojnie światowej eksperyment rosyjski został narzucony państwom Europy Wschodniej (tam, gdzie dotarła armia radziecka) i przyjęty przez niektóre państwa Azji (Chiny, Koreę Północną, Wietnam, Kambodżę) oraz Kubę.
W sferze gospodarczej ukształtował się system nakazowo-rozdzielczy. Jego główne cechy to:
• monocentryczny system polityczny z symbiozą władzy politycznej i gospodarczej do szczebla przedsiębiorstw włącznie,
• państwo jest głównym regulatorem działalności gospodarczej,
• rezygnacja ze stosowania mechanizmów rynkowych w gospodarce,
• ceny są kształtowane administracyjnie,
• dominacja publicznej (głównie państwowej) własności czynników produkcji,
• hierarchiczne i nakazowe planowanie na wszystkich szczeblach gospodarki,
• główną zasadą podziału i podstawą motywacji jest (przynajmniej deklaratywnie) wkład pracy37,
• centralne rozdzielnictwo zasobów między podmioty na wszystkich szczeblach,
• szczegółowa regulacja prawna, chroniąca dominującą pozycję państwa w gospodarce.
System ten wykazuje niedostateczną zdolność do samodoskonalenia i uczenia się na własnych błędach. Zmiany są wymuszone najczęściej w następstwie gwałtownych wybuchów niezadowolenia społecznego lub pod presją ich bezpośredniej groźby.
Trudno jednoznacznie wykazać, czy i jakie pozytywne następstwa spowodowało funkcjonowanie tego systemu w praktyce. Jego zwolennicy uważają, że dzięki zdolności do szybkiego przeprowadzenia pierwotnej akumulacji możliwe było skuteczne przestawianie struktury gospodarki z rolnej na przemysłową (z dominacją tzw. przemysłu ciężkiego). Przez wiele lat pozwolił też osiągać wysokie tempo wzrostu gospodarczego. Ale zarazem system ten opierał się na monocentrycznej, autorytarnej władzy, która traciła zdolność do wprowadzania dalszych, pozytywnych zmian strukturalnych, samodoskonalenia, osiągania wysokiej efektywności i innowacyjności. Coraz bardziej było widać, że w konfrontacji systemu rynkowego i nakazowego ten drugi był na pozycji przegranej, tracąc zdolność do konkurowania. Tracił też zaufanie i cierpliwość własnych społeczeństw, domagających się z coraz większą determinacją radykalnych zmian politycznych i gospodarczych oraz poprawy warunków życia.
Współistniejące przez kilkadziesiąt lat oba systemy oddziaływały na siebie i na kierunki ich ewolucji. W tym podręczniku interesują nas przede wszystkim aspekty ekonomiczno-społecznej rywalizacji i oczywiście jej ostateczne rozstrzygnięcie. Powszechnie wiadomo, że zdecydowanie „wygrał” system rynkowy. Ale w części krajów w ramach systemu rynkowego wprowadzono takie rozwiązania, które często traktowane są i nazywane jako socjalistyczne (np. w krajach skandynawskich).
3.2.4. Ewolucja systemu nakazowo-rozdzielczego
Rozważania dotyczące ewolucji systemu nakazowo-rozdzielczego zostały tu świadomie oparte na doświadczeniach państw „realnego socjalizmu” w Europie Środkowo-Wschodniej38 i dotyczą okresu, który skończył się w 1989 r. (wtedy system ten się rozpadł).
Najbardziej interesujące wydają się próby reform podejmowanych w dwóch krajach: Jugosławii i Polsce.
3.2.4.1. Jugosławia
W Jugosławii najszybciej (już w latach 50. XX w.) uznano, że system gospodarczy krajów socjalistycznych jest wyraźnie nieefektywny.
Atmosfera polityczna (chęć podkreślenia niezależności od ZSRR) sprzyjała poważnym zmianom. Wśród najważniejszych należy wymienić:
• wprowadzenie samorządu pracowniczego o dużych uprawnieniach, w tym do powoływania i odwoływania dyrektorów w przedsiębiorstwach państwowych oraz do podziału dochodu pozostającego do dyspozycji przedsiębiorstw,
• wyeliminowanie kategorii zysku i odejście od traktowania płac jako kosztu. Kategorią dominującą stał się dochód z pracy, który coraz bardziej zależał od efektywności przedsiębiorstw weryfikowanej nie przez instytucje władzy nadrzędnej, lecz przez rynek,
• zwiększenie samodzielności finansowo-dochodowej, produkcyjnej i handlowej przedsiębiorstw państwowych (także w zakresie wymiany z zagranicą),
• otwarcie rynku pracy na Zachód (do pracy za granicę wyjechało około 1,5 mln osób),
• tolerowanie
Marks i Engels przyjmowali, ze stosunki socjalistyczne umożliwią osiągnięcie tak wysokiej produkcji dóbr, iż możliwe stanie się przejście z socjalizmu do następnej fazy rozwoju, tzn. komunizmu. Dominować będzie wtedy podział według potrzeb, gdyż obfitość dóbr spowoduje, że ile ktoś uzna za potrzebne, tyle otrzyma.
W krótkim wykładzie trudno byłoby uwzględnić wpływ specyficznych uwarunkowań cywilizacyjnych państw Azji czy Ameryki Południowej i Środkowej.