Podstawy ekonomii. Отсутствует
ważniejszych szkół ekonomicznych ujawnia wpływ stanu gospodarki na to, jakie poglądy budzą największe zainteresowanie. Znaczące pogorszenie stanu gospodarki, długotrwałe osłabienie wzrostu gospodarczego w gospodarce światowej albo w jej centrach sprawiają, że krytycznie patrzymy na ekonomię i wyjaśnień szukamy poza tzw. głównym nurtem. Wielki Kryzys 1929–1933 spowodował zwątpienie w zalecenia i politykę gospodarczą opartą na teoriach ekonomistów klasycznych i liberalizmie gospodarczym. W roku 1936 John M. Keynes opublikował dzieło, które uznano za podstawę nowej polityki – polityki interwencjonizmu państwowego, którego sednem była idea, aby państwo oddziaływało na globalny popyt konsumpcyjny i inwestycyjny. Era pomyślnego wzrostu gospodarczego po drugiej wojnie światowej wzmocniła wiarę w keynesowskie idee i stworzyła przekonanie, że ekonomiści poznali prawa rządzące gospodarką, że ich wiedza umożliwia skuteczną politykę gospodarczą. Koniec pomyślnej koniunktury na początku lat 70. spowodował krytykę keynesowskich zaleceń. Znaczenia nabrała nawiązująca do idei klasycznych szkoła nazwana monetaryzmem. Lider tej szkoły, Milton Friedman, przekonywał, że podstawy dobrej gospodarki to stabilny pieniądz, przedsiębiorczość możliwa w systemie wolności gospodarczej, wolny handel i koncentracja państwa na tworzeniu ram prawnych rynku.
Upadek systemu centralnego planowania potwierdził liberalną wiarę w system oparty na wolności gospodarczej i rynku. Ale trudności krajów przechodzących transformację od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej ujawniły znaczenie ukształtowanych w procesie historycznym zasad, zwyczajów i tradycji. Trudności transformacji ustrojowej potwierdziły przekonania tych ekonomistów, którzy wskazywali na specyfikę gospodarowania w różnych krajach wynikającą z odmienności ich historii i kultury. Znaczenia nabrała nowa ekonomia instytucjonalna. To znaczenie zostało potwierdzone także przez poważne trudności, które objęły najwyżej rozwinięte gospodarki świata w następstwie kryzysu finansowego ujawnionego w Stanach Zjednoczonych w 2007 r. Kryzys 2007–2009 r. spowodował także falę krytyki założenia racjonalności podmiotów gospodarczych leżącego u podstaw teorii ekonomicznych i duże zainteresowanie ekonomią behawioralną. Zarówno ekonomia behawioralna, jak i instytucjonalna oznacza otwarcie ekonomii na inne dyscypliny nauk społecznych: psychologię, socjologię, prawo, naukę o polityce, a nawet antropologię. Nie można wykluczyć, że ekonomia stoi przed koniecznością przeformułowania swoich podstawowych założeń i wartości, nawet przed koniecznością zupełnie nowego spojrzenia na ideę wzrostu gospodarczego.
Co wynika z faktu istnienia różnych szkół ekonomicznych dla procesu studiowania ekonomii? Czy powinniśmy szukać jednej prawdy i trzymać się jednej szkoły? Raczej nie. Jeżeli odmienne poglądy są konsekwencją odmiennych założeń, tzn. że ich moc wyjaśniająca może zależeć od konkretnej sytuacji, w której przebiega proces gospodarczy. Jeżeli odmienność poglądów jest konsekwencją różnych systemów wartości, to otwiera to szanse postrzegania gospodarki w szerszej perspektywie ludzkich celów. Jeżeli uważnie przyjrzymy się zaprezentowanym szkołom, to dostrzeżemy, że w każdej są ważne wyjaśnienia, które nie muszą się wzajemnie wykluczać. Czasem istnieje tendencja do wyolbrzymiania różnic, ale między ekonomistami i szkołami są ważne punkty styczne. Rzetelnej wiedzy służy dostrzeganie różnic i zbieżności poglądów, krytyczna ich analiza, a także krytyczny stosunek do własnych przekonań.
Rozdział 3
Systemy gospodarcze. Transformacja polskiej gospodarki
Stefan Krajewski
3.1. Wstęp
Rozdział 3 ma w znacznym stopniu charakter informacyjny. Składa się z dwóch części. Pierwsza zawiera podstawowe wiadomości dotyczące istoty i cech najbardziej znanych współcześnie systemów społeczno-gospodarczych: rynkowego i nakazowo-rozdzielczego oraz kierunków ich ewolucji. Część druga (obszerniejsza) przedstawia problemy związane z procesem transformacji systemowej w Polsce, takie jak: podstawy teoretyczne, charakterystyka wprowadzonych rozwiązań, harmonogram zmian, trudności z realizacją, porównania z transformacją w innych krajach. Na końcu postawiono pytanie: czy proces transformacji już się zakończył?
Gospodarkę należy traktować jako określony system, zdeterminowany przez warunki materialne, instytucjonalne, społeczne, polityczne itp. Całokształt tych warunków oraz mechanizmów i reguł składa się na pojęcia: gospodarka i system gospodarczy. W literaturze ekonomicznej można znaleźć wiele definicji tych pojęć, które na ogół podobnie przedstawiają istotę problemu. Na przykład autorzy znanego podręcznika ekonomii Paul A. Samuelson i William D. Nordhaus definiują system gospodarczy jako taki układ stosunków i organizacji, który kształtuje prawa i regulacje rządzące działalnością gospodarczą, determinuje prawa własności czynników produkcji, rozdziela uprawnienia do podejmowania decyzji w zakresie produkcji i konsumpcji, determinuje bodźce motywujące różne podmioty gospodarcze, a w ostateczności rozstrzyga kwestie: co, jak i dla kogo ma być produkowane36.
Jest zrozumiałe, że systemy gospodarcze ulegają wyraźnej ewolucji. Przez długi czas dominowała gospodarka naturalna, w której wytwarzano dobra przeznaczone głównie do zaspokajania potrzeb tych, którzy je wykonali (i ich rodzin). Przyczyną tego była niska wydajność i brak społecznego podziału pracy. Następujący z czasem wzrost wydajności pracy i pogłębiający się podział pracy doprowadził do powstania gospodarki towarowej, tzn. takiej, w której producenci dóbr z góry zakładają, że ich wyroby będą sprzedawane (wymieniane na inne). Pośrednikiem w wymianie stały się niektóre towary o specyficznych cechach, powszechnie akceptowane i pożądane. Towary te pełniły funkcję pieniądza i po długiej ewolucji przybrały taką postać, z jaką mamy do czynienia obecnie.
Stopniowo ukształtował się dominujący dzisiaj system gospodarki rynkowej, określany też jako kapitalizm, w którym podstawowym regulatorem procesów gospodarczych są samoczynnie działające mechanizmy rynku. W wieku XX pojawił się i rzeczywiście funkcjonował przez kilkadziesiąt lat (upraszczając: między 1917 r. a 1989 r.) system przeciwstawny i antagonistyczny wobec systemu rynkowego, tzn. system gospodarki centralnie planowanej, nazywany też systemem nakazowo-rozdzielczym lub gospodarki planowej.
W podręczniku skupiono się na problemach gospodarki rynkowej. To oczywiste, zważywszy, że taka gospodarka dominuje obecnie na świecie i w Polsce. Jednak nieco uwagi poświęcono także gospodarce nakazowo-rozdzielczej, ponieważ:
• w systemie tym jeszcze niedawno żyła 1/3 ludności świata,
• jako jedyny ze znanych systemów, nie kształtował się on w drodze ewolucji rzeczywistych procesów gospodarczych i społecznych, lecz został „wymyślony” za biurkiem przez Karola Marksa w drugiej połowie XIX w.,
• stanowił (i nadal stanowi) inspirację dla zmian i ewolucji systemu rynkowego, w tym przede wszystkim jego aspektów społecznych,
• Polska była pierwszym krajem, który zaczął (w latach 1989–1990) transformować system gospodarki nakazowo-rozdzielczej na rynkową oraz przeprowadzał to szybko, radykalnie i kompleksowo, nie mając możliwości korzystania z wzorców i doświadczeń innych państw, gdyż nikt dotychczas takiego przejścia nie dokonał. Pojawia się jednak pytanie: czy można było przeprowadzić to inaczej, a przede wszystkim mniej boleśnie dla społeczeństwa?
3.2. Charakterystyka dwóch systemów: rynkowego i nakazowo-rozdzielczego
3.2.1. Cechy systemu gospodarki rynkowej
System rynkowy kształtował się w długim procesie trwającym kilkaset lat, początkowo w miastach północnych Włoch (XVI w.), a w fazie bardziej rozwiniętej w państwach położonych na kanałem La Manche (Anglia, Niderlandy, Francja). Na przełomie XVIII i XIX w. system ten był już na tyle
Por. P.A. Samuelson, W. D. Nordhaus,