Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka. Beata Cytowska
Czas ten wpływa na dalsze etapy rozwoju jednostki ludzkiej. Dlatego jakość przemian dotyczących psychomotoryki niemowlęcia powinna być w centrum uwagi wielu specjalistów, a przede wszystkim rodziców.
Przeobrażenia zachodzące w 1. roku życia wiążą się głównie z ciągłym wzrostem i różnicowaniem się komórek oraz tkanek. Między procesami wzrostu a zjawiskami różnicowania zachodzi ścisły związek polegający na zależności: każdy wzrost prowadzi do rozwijania się różnic, narastające zaś różnicowanie hamuje wzrost (Hellbrügge, Wimpffen, 1995). Oba procesy powodują zmiany ilościowo-jakościowe, które prowadzą do ukształtowania się organizmu jedynego w swoim rodzaju, z charakterystycznymi cechami fizycznymi i psychicznymi. Świadczy to o fenomenie ludzkim.
W układzie nerwowym – zawiadującym wszystkimi funkcjami organizmu człowieka – wzrost i różnicowanie komórek rozpoczynają się już około 14. tygodnia życia płodowego i trwają po urodzeniu, najintensywniej do 2.–3. roku życia, a przejawiają się rozwojem sieci dendrytów (krótszych wypustek komórek nerwowych) oraz rozbudową połączeń synaptycznych. W literaturze przedmiotu taka właściwość mózgu bywa określana mianem plastyczności (Kułakowska, 2003). Badania wykazują, że 70–75% połączeń, którymi dysponują komórki nerwowe, jest zaprogramowane genetycznie. Pozostałe 25% połączeń powstaje tylko pod wpływem odpowiednich bodźców zmysłowych pochodzących z otoczenia – jest to swoisty dar natury, który może być wykorzystany bądź nie (za: Löwe, 1995).
Kolejną ważną właściwością rozwijającego się ośrodkowego układu nerwowego (oun) jest proces mielinizacji. Mielina to substancja tłuszczowa, która pełni funkcję ochronną i odżywczą dla wypustek komórek nerwowych (aksonów i dendrytów). Włókna nią otoczone przewodzą impuls bioelektryczny pięciokrotnie szybciej niż włókna niezmielinizowane. Mielinizacja rozpoczyna się w okresie płodowym, a większość struktur mózgowych ulega temu procesowi już w 1. roku życia; w obrębie szlaku piramidowego zakańcza się między 12. a 16. miesiącem życia, czyli gdy dziecko zaczyna chodzić (Kułakowska, 2003).
Przedstawione czynniki: wzrost i różnicowanie komórek nerwowych, synaptogeneza, mielinizacja wskazują na ogromne możliwości centralnego układu nerwowego już w najwcześniejszym etapie życia człowieka. Plastyczność mózgu oraz jego sensytywność w poszczególnych fazach rozwoju to argumenty, które najczęściej są przytaczane jako ważne w podjęciu wczesnej terapii czy rehabilitacji dzieci wykazujących zaburzenia w prawidłowym rozwoju.
W niniejszym artykule chciałabym podjąć problematykę stymulowania rozwoju niemowląt ze zwróceniem uwagi na możliwość oddziaływania na zakłócenia, które czasem pojawiają się w kolejnych fazach tego procesu u dzieci niezakwalifikowanych wcześniej do grupy ryzyka.
Stymulacja to pobudzanie. W pedagogice i psychologii stymulowanie rozwoju dziecka jest rozumiane jako działanie polegające na doskonaleniu tego procesu poprzez wzbogacanie środowiska, wzmacnianie osiągnięć, pobudzanie jednostki do aktywności (Dykcik, 1998, s. 77).
Zgodnie z opinią specjalistów najistotniejsze znaczenie dla wykorzystania plastyczności i sensytywności mózgu niemowlęcia ma środowisko. Odpowiednio kształtowane otoczenie oraz kompetentni opiekunowie to czynniki stanowiące swoistą trampolinę dla osiągnięć małego dziecka.
Warto więc spróbować odpowiedzieć na pytania: w jaki sposób najbliżsi opiekunowie mogą wspierać rozwój dziecka, szczególnie w momentach, w których pojawia się asynchronia owego procesu?, jak organizować środowisko fizyczne dziecka, aby miało stymulujący wpływ na jego rozwój?, jakie konsekwencje dla całościowego rozwoju dziecka może mieć brak nabywania umiejętności ważnych w określonej fazie krytycznej?
Dzieci dojrzewają równolegle w różnych, lecz powiązanych ze sobą zakresach. Jeśli w jednym z nich pojawią się określone potrzeby, wówczas zostaną one zaspokojone dzięki umiejętnościom, które rozwinęły się w innym obszarze. U niemowląt występuje łączność motoryki z rozwojem psychicznym oraz bezpośrednia zależność między nimi – sprawność ruchowa uzyskana pod koniec 1. roku życia jest ściśle sprzężona z koordynacją wzrokowo-ruchową, a rozwój mowy i kontaktów społecznych warunkują się wzajemnie poprzez motywację do porozumiewania się z otoczeniem. Niezwykle istotnym aspektem w ocenie postępów dziecka jest pewna rozpiętość czasowa – którą należy uwzględnić – wynikająca z właściwości samej jednostki lub/i cech środowiska. Stąd pojawia się pojęcie normy dla danej fazy, czyli swoistej ramy czasowej uwzględniającej oba wspomniane czynniki.
W charakterystyce procesu rozwoju niemowląt, niezależnie od profesji osób dokonujących opisu, spotyka się właśnie ową fazowość. Dlatego podejmę próbę aplikacji na taką formułę ewentualnych zakłóceń, jakie mogą wystąpić w określonej fazie, oraz działań, jakie powinno się podejmować, by stymulować rozwój w danym krytycznym momencie. Do tak zaplanowanej analizy zostały wybrane najistotniejsze, przełomowe osiągnięcia niemowląt na poszczególnych etapach życia, zwane często kamieniami milowymi. Ich opóźnianie się może rzutować na całościowy rozwój jednostki. Przedstawione przeze mnie dysharmonie zaobserwowano u niemowląt objętych wczesną interwencją we wrocławskim ośrodku, bywają także opisywane przez specjalistów. Natomiast propozycje podejmowania określonych działań stymulujących rozwój wynikają z zadań diagnostycznych przeznaczonych do oceny rozwoju dzieci oraz są efektem przeglądu literatury z zakresu psychologii i pedagogiki specjalnej.
Już pod koniec okresu noworodkowego dostrzega się u dziecka pierwsze umiejętności w zakresie percepcji: krótkotrwałą fiksację wzroku na przedmiocie oraz twarzy opiekuna (bliska ekspozycja), a także reakcję na dźwięki z otoczenia. Następstwem tych osiągnięć będzie w niedalekiej przyszłości – w zakresie motoryki – obracanie się w kierunku bodźców wzrokowych i słuchowych. Jeżeli zauważa się, że dziecko nie jest zainteresowane przedmiotem (zabawką), przesuwa wzrok z twarzy matki, to należy uczyć je fiksacji poprzez ustawianie się w polu widzenia i motywowanie do zatrzymania wzroku bogatą mimiką czy ruchem kolorowej, wydającej dźwięk zabawki. Można zawiesić na szczebelkach łóżeczka, z jednej i drugiej strony, kontrastowe (czarno-białe) plansze lub zabawki, błyszczące folie, kolorowe balony itp., natomiast twarz wzbogacić o charakterystyczny element – założyć barwną czapkę, kapelusz czy okulary. Ważne jest przemawianie do dziecka – łagodne, z charakterystyczną melodyjnością w głosie, jednak w miarę naturalne. Budowanie kontaktu wzrokowego to najwcześniejszy przejaw rozwoju społecznego niemowlęcia, następnym będzie pierwszy oddany uśmiech (około 2.–3. miesiąca życia). Z kolei prawidłowe reakcje słuchowe wskazują na zdobywanie doświadczeń w różnicowaniu dźwięków. Eksponowanie bodźców wzrokowych i słuchowych naprzemiennie z obu stron dziecka sprzyja wychodzeniu z asymetrii ułożeniowej typowej dla noworodków. Należy unikać podążania za stroną preferowaną przez dziecko, gdyż może to pogłębiać asymetrię lub utrudniać jej wycofywanie się.
Pierwszym znamienitym osiągnięciem w rozwoju motoryki jest poszerzający się zakres unoszenia główki podczas leżenia na brzuchu i utrzymywanie jej w pionie (kontrola) w pozycji siedzącej. Oczywiście rozwijanie tej umiejętności, która doskonali się do 6. miesiąca życia, jest możliwe dzięki prawidłowej percepcji. W postępowaniu z dzieckiem ważne jest, aby od najwcześniejszych chwil było układane na brzuszku, wtedy polubi tę pozycję i nie będzie protestowało. Ponadto takie ułożenie sprzyja regulacji napięcia w tułowiu oraz kończynach. Miejsce wybierane do układania niemowlęcia na brzuchu powinno być bezpieczne, stabilne i twarde, dlatego najlepiej, żeby temu celowi służyła podłoga. Ten pogląd podzielał również G. Doman (1996), który wiele lat temu opracowywał metodę rehabilitacji dzieci z uszkodzeniem mózgu (głównie z mózgowym porażeniem dziecięcym). Należy dodać, że zmiana faktury materii, na której kładzie się dziecko, ma dodatkowe działanie – stymuluje wnętrze dłoni, powoduje przyzwyczajanie delikatnych rączek do coraz większej aktywności (w manipulowaniu i raczkowaniu).
Zakłócenia, jakie mogą wystąpić w opisywanym obszarze osiągnięć, zwykle wiążą się z nieprawidłowym