Przestrzenie manipulacji społecznej. Отсутствует
M. (2010). Manipulacyjne formy komunikacji politycznej. W: P. Dudek, M. Kuś (red.), Prawne, ekonomiczne i polityczne aspekty funkcjonowania mediów i kreowania ich zawartości. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Kirschner, J. (1994). Manipulować – ale jak? Osiem praw postępowania z ludźmi. Warszawa: Sokrates.
Kochan, M. (2005). Pojedynek na słowa. Techniki erystyczne w publicznych sporach. Kraków: Znak.
Kondej, A. (2003). Polowanie na klienta. Jak nami manipulują producenci i sprzedawcy. Białystok: Wydawnictwo SBK Marketing.
Kosewski, M. (1985). Ludzie w sytuacjach pokusy i upokorzenia. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Krzyżanowski, P. i Nowak, P. (red.) (2004). Manipulacja w języku. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Lepa, A. (1997). Świat manipulacji. Częstochowa: Tygodnik Katolicki „Niedziela”.
Łukaszewski, W. (1984). Szanse rozwoju osobowości. Warszawa: Książka i Wiedza.
Łukaszewski, W., Doliński, D., Maruszewski, T. i Ohme, R. (2009). Manipulacja. Sopot: Smak Słowa.
Machiavelli, N. (1979). Książę. Wrocław: Ossolineum.
Mandal, E. (2008). Miłość, władza, manipulacja w bliskich związkach. Warszawa: WN PWN.
Matt von, P. (2009). Intryga. Teoria i praktyka podstępu w literaturze. Warszawa: Prószyński i Spółka.
Olechnicki, K. i Załęcki, P. (1998). Słownik socjologiczny. Toruń: Wydawnictwo Graffiti BC.
Pawełczyk, P. (2000). Socjotechniczne aspekty gry politycznej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
Pawłowski, T. (1977). Pojęcia i metody współczesnej humanistyki. Wrocław: Ossolineum.
Plzák, M. (1973). Strategia i taktyka w miłości. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Plzák, M. (1980). Gra o ludzkie szczęście. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Puzynina, J. (1992). Język wartości. Warszawa: WN PWN.
Puzynina, J. (1997). Słowo – wartość – kultura. Lublin: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL.
Schopenhauer, A. (2003). Psychologia miłości. Sztuka prowadzenia sporów. Warszawa: De Agostini.
Sun Zi (2003). Sztuka wojenna. Kraków: Vis-à-vis Etiuda.
Szulczewski, M. (1984). Informacja i współdziałanie. Warszawa: Książka i Wiedza.
Tematy z Szewskiej. Skandal (2011). 2(6) Wrocław: Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego, Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej.
Tokarz, M. (2006). Argumentacja, perswazja, manipulacja. Gdańsk: GWP.
Topolska, J. (2000). Podstępny rynek. Zapiski podejrzliwego konsumenta. Warszawa: Wydawnictwo „Bis”.
Uniszewski, Z. (2000). Konflikty i negocjacje. Warszawa: Prószyński i Spółka.
Witkowski, T. (2000). Psychomanipulacje. Jak je rozpoznawać i jak sobie z nimi radzić. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Unus.
Witkowski, T. (2009). Zakazana psychologia. Pomiędzy szarlatanerią a nauką. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Unus.
Wojciszke, B. (1999). Psychologia miłości. Intymność. Namiętność. Zaangażowanie. Gdańsk: GWP.
Kłamstwo a manipulacja
Celem tego tekstu jest omówienie kłamstwa z punktu widzenia jego manipulacyjnego charakteru; umieszczenie kłamstwa w kontekście technik wpływu społecznego oraz podanie zwięzłej jego charakterystyki. Nie jest odkrywcze uznanie, że kłamstwo ma charakter manipulacyjny, ale ciekawe wydaje się zwrócenie na nie uwagi w kontekście omawianych w psychologii społecznej pojęć związanych z wywieraniem wpływu. Nie jest to zadanie łatwe, chociażby ze względu na fakt, że w literaturze przedmiotu pojęcia związane z wywieraniem wpływu czasem używane są wymiennie, a czasem stawiana jest między nimi jednoznaczna granica. Na przykładzie prac kilku badaczy zajmujących się wpływem społecznym podejmę próbę znalezienia miejsca dla kłamstwa w rodzinie pojęć związanych z wpływem społecznym. Aby możliwe było rozpatrywanie kłamstwa pod kątem jego powiązania z manipulacją czy technikami wpływu społecznego, konieczne jest najpierw zdefiniowanie przedmiotu dociekań. Definicje dotyczące kłamstwa podawane przez badaczy, choć różnią się od siebie, zwykle kładą nacisk przede wszystkim na kwestię intencji wprowadzenia w błąd. Paul Ekman definiuje kłamstwo właśnie jako „intencjonalne wprowadzenie w błąd drugiej osoby, bez uprzedzenia jej o zamiarze takiego zachowania” (Ekman, 2006, s. 40), Bella DePaulo ze współpracownikami wskazują, że „kłamstwo pojawia się za każdym razem, gdy celowo starasz się wprowadzić kogoś w błąd” (DePaulo i in., 1996, s. 981). David Buller i Judee Burgoon również podają, iż „kłamstwo definiowane jest jako komunikat świadomie przesyłany przez nadawcę, aby stworzyć fałszywe przekonanie lub wniosek u odbiorcy” (Buller i Burgon, 1996, s. 205).
Jaume Masip ze współpracownikami (2004a) dokonali analizy pojęcia kłamstwa, opierając się na propozycjach jego definiowania zaproponowanych przez badaczy zajmujących się tą tematyką. Jak podają autorzy tej analizy, rodzajów definicji kłamstwa jest niemalże tyle, ilu jest badaczy zajmujących się tą tematyką. Masip ze współpracownikami (2004a) zdecydowali nie koncentrować się na liście prezentującej różne definicje, a za bardziej wartościowe uznali podjęcie próby przedstawienia takiej definicji kłamstwa, która będzie użyteczna dla badaczy zajmujących się naukami społecznymi. Uznając racjonalność takiej argumentacji, chciałabym przybliżyć i przeanalizować definicję Masipa i współpracowników (2004a), ponieważ w sposób pełny przedstawia ona warunki, które muszą być spełnione, abyśmy mogli mówić o kłamstwie. Autorzy oparli swoją definicję na ujęciu Gerarda Millera dotyczącym komunikacji kłamliwej oraz na dociekaniach innych badaczy zajmujących się tematyką kłamstwa. Podają oni, iż kłamstwo może być zdefiniowane jako „intencjonalna próba, skutecznego, bądź nie, ukrycia, fabrykowania i/lub manipulowania w jakikolwiek sposób informacją opartą na faktach bądź emocjach, aby stworzyć lub utrzymać u odbiorcy lub odbiorców przekonanie, o którym nadawca wie, że jest fałszywe” (Masip, Garrido i Herrero, 2004a, s. 148).
Jak autorzy zaproponowanej definicji rozumieją jej poszczególne elementy? Kłamstwo z założenia jest aktem intencjonalnym (Masip, Garrido i Herrero, 2004a). Wszelkie przypadki wprowadzenia w błąd wynikające z niewiedzy czy pomyłki za kłamstwo uznane nie będą. Autorzy podają za Millerem, iż warunek celowego wprowadzenia w błąd jest problematyczny dlatego, że niejednokrotnie nie mamy dostępu do informacji pozwalającej zweryfikować, czy podana przez nadawcę nieprawdziwa informacja jest wynikiem niewiedzy, pomyłki czy właśnie intencjonalnym działaniem. Kwestia uzyskania (bądź nie) pożądanego efektu przez kłamstwo rozpatrywana jest dodatkowo w odniesieniu do systemu prawnego, gdzie na przykład ważny jest nie tyle skutek składania fałszywych zeznań, ile sam fakt podjęcia takich działań, a więc ważna jest intencja działania. Zarazem myślę, że ten aspekt definicji wiązać się może również z faktem, iż intencjonalne wprowadzenie w błąd, gdy zostanie odkryte, nie odniesie zakładanego skutku polegającego na stworzeniu fałszywego przekonania u odbiorcy, ale i tak kłamstwem będzie.
Za kłamstwo uznane jest zarówno powstrzymanie się od udzielania prawdziwej informacji, fałszowanie, jak i manipulowanie informacją. Fałszowanie jest najbardziej typowym rodzajem kłamstwa. Polega ono na produkowaniu fałszywej treści. Nie zawsze osiągnięcie celu jest możliwe dzięki prawdzie czy przemilczeniu. Kłamca wymyśla historię, która ma stworzyć w umyśle odbiorcy określone przekonanie. Paul Ekman (2006) pisze,