Przestrzenie manipulacji społecznej. Отсутствует
o awansie kolegi i powiedzenie mu, że bardzo cieszy nas jego sukces, podczas gdy tak naprawdę jesteśmy o ten sukces zazdrośni i wcale się z niego nie cieszymy. Manipulowanie informacją jest tym elementem definicji, który jest szczególnie istotny w kontekście omawianego w tym rozdziale zagadnienia. Z tego punktu widzenia kłamstwo uznawane jest za przejaw strategii podejmowanej przez nadawcę, by osiągnąć jakiś konkretny cel (Masip, Garrido i Herrero, 2004a). Realizacja tego celu wymaga skutecznej manipulacji informacją. Omówiona dalej teoria manipulacji informacją (IMT) Stevena McCornacka przekonuje, iż kłamstwo wiąże się z zachowaniem łamiącym reguły konwersacyjne Paula Grice’a (1975) – maksymy jakości, ilości, sposobu i stosunku.
Kłamstwo koncentrować się może zarówno na emocjach, jak i na faktach, które tych emocji w ogóle nie dotyczą (Masip, Garrido i Herrero, 2004a). Chociaż, jak zauważają autorzy, kłamstwo niejednokrotnie może dotyczyć zarówno emocji, jak i faktów natury nieemocjonalnej, to występuje również kłamstwo polegające tylko i wyłącznie na okazywaniu emocji, której nie odczuwamy (np. udawanie radości na widok osoby, której nie lubimy), lub na celowym podawaniu informacji, która jest niezgodna z prawdą, bez fałszowania emocji (np. gdy informujemy kogoś, iż jesteśmy autorami cudzego pomysłu). Mimo że kłamstwo jest wiązane przede wszystkim z aktem mówienia, Masip i współpracownicy (2004a) zwracają uwagę, iż nie jest to jedyny rodzaj komunikacji, w którym może się ono pojawić. Stworzenie i utrzymanie fałszywego przekonania u odbiorcy może być wynikiem komunikowania się na poziomie niewerbalnym (np. gdy nadawca neguje ruchem głowy swoje uczestnictwo w przyjęciu, na którym de facto się pojawił, lub gdy pokazujemy komuś ruchem ręki którędy powinien się udać na przystanek, wiedząc, że nie jest to właściwa droga). Kwestia komunikacji niewerbalnej i kłamstwa znalazła swoje uznane miejsce w analizach badaczy głównie w kontekście niewerbalnych wskazówek kłamstwa, na podstawie których możemy sądzić, iż rozmówca kłamie (por. DePaulo i in., 2003; Masip, Garrido i Herrero, 2004b; Vrij i in., 2000).
Ostatnie elementy definicji kłamstwa zaproponowanej przez Masipa i współpracowników (2004a) dotyczą stworzenia bądź utrzymania u odbiorcy przekonania, o którym nadawca sądzi, iż jest fałszywe. Dzięki takiemu działaniu kłamca może liczyć na osiągnięcie stawianego sobie celu, którego realizacja w inny sposób nie byłaby możliwa. Przy czym istotne jest wskazanie, że nadawca starający się stworzyć owo przekonanie, musi wierzyć, iż jest ono fałszywe. Gdy jest ono obiektywnie fałszywe, lecz nadawca tego nie wie, wprowadzenie w błąd rozmówcy uznamy za pomyłkę wynikającą z niewiedzy czy zawodnej pamięci. Autorzy wskazują również na ciekawy przykład, gdy kłamstwo opiera się na prawdzie (również Jolanta Antas, 2008, podejmuje tę kwestię). Jeśli nadawca jest przekonany, że informacja, którą podaje rozmówcy, jest fałszywa, to nawet gdy w wyniku działań niezależnych od nadawcy jest ona prawdą, nadawca de facto kłamie. Przykładem może być sytuacja, w której nie chcemy, by nasza koleżanka kupiła sobie sukienkę taką samą jak nasza i mówimy jej, że już więcej egzemplarzy tego modelu w sklepie nie było, a jesteśmy przekonani, że cały czas są, ponieważ widzieliśmy, iż było ich w sklepie pod dostatkiem. Sytuacja jednak ulega zmianie i gdy koleżanka zagląda do sklepu, okazuje się, że sukienek z tego modelu faktycznie już nie ma. Mimo że informacja podawana rozmówcy odpowiadała stanowi faktycznemu, nadawca przekonany był o jej fałszywości, a zatem kłamał.
Przy analizie definicji kłamstwa warta wspomnienia jest jeszcze nieporuszana przez Masipa i współpracowników (2004a) kwestia społecznego sygnalizowania kłamania, o której pisze Ekman (2006). Społeczne sygnalizowanie kłamania jest taką właściwością sytuacji, w której zarówno nadawca, jak i odbiorca wiedzą, że nie należy spodziewać się, iż będzie podawana prawda. Ekman (2006) za przykład podaje grę w pokera, gdzie nie spodziewamy się, że pokerzysta ujawni, jakie ma karty, czy też grę aktorską, gdzie nie zakładamy, że aktorzy prezentują swoje prawdziwe sądy czy postawy. Mimo że opierając się na definicji Masipa i współpracowników (2004a), moglibyśmy uznać dany komunikat za kłamliwy, odbiorca liczy się z tym i często tak naprawdę komunikat ten wynika z chęci spełnienia określonych norm społecznych. Kwestia ta jest szczególnie istotna w przypadku międzykulturowego aspektu kłamania, gdyż w pewnych kulturach określone intencjonalne wprowadzenie w błąd może nie być uznawane za kłamstwo, na co odmienny pogląd mogą mieć przedstawiciele innych kultur.
Należy teraz określić relację między kłamstwem, wywieraniem wpływu, perswazją oraz manipulacją. Najpierw przypomnieć warto najszersze pojęcie z tej dziedziny – pojęcie wpływu społecznego, które jest rozumiane jako to, jak obecność, rzeczywista lub wyobrażona, innych osób może zmienić zachowanie, myśli i odczucia człowieka (Aronson, Wilson i Akert, 1997). Rosanna Guadango i Robert Cialdini piszą podobnie, powołując się na definicję Cialdiniego z 2001 r., że wpływ społeczny to „zmiana przekonań, zachowań lub postaw wywołana zewnętrznym naciskiem, który może być rzeczywisty lub wyobrażony” (Guadango i Cialdini, 2010, s. 155). Perswazja natomiast jest pojęciem węższym. Podczas wykładu na wrocławskim Wydziale Zamiejscowym Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w październiku 2010 r. profesor Robert Cialdini powiedział, że perswazja jest to popchnięcie ludzi do działania w obranym przez nas kierunku (persuasion is to move people in our direction). Kenzie Cameron (2009) w artykule, w którym omawia 15 wybranych teorii i modeli perswazji, przytacza definicję Erwina Bettinghausa i Michaela Cody’ego (1994, za: Cameron, 2009, s. 309) mówiącą o tym, że perswazja będzie „świadomym wpływaniem na myśli lub zachowanie odbiorcy”. Warta przytoczenia jest również definicja Millera (1980, za: Cameron, 2009, s. 309), gdzie perswazja rozumiana jest jako „jakikolwiek komunikat, którego celem jest kształtowanie, wzmocnienie lub zmiana reakcji (responses) innej osoby lub innych osób”. Guadango i Cialdini (2010) piszą ponadto, że w literaturze poświęconej wpływowi społecznemu perswazja dotyczy zmian w postawach i przekonaniach, a badania nad zmianą zachowania koncentrować się będą na określeniu warunków, w jakich wystąpi uległość.
Manipulacja i perswazja bywają rozumiane podobnie. W jednej z definicji manipulacja określana jest „takim oddziaływaniem na zachowania, myśli, przekonania innej osoby czy osób, które doprowadzić ma manipulującego do określonego celu” (Serafińska-Kleczyk i Szmajke, 2005, s. 76). David Buss trochę odmiennie pisze, że o manipulacji mówić możemy, gdy ktoś stara się „celowo (chociaż niekoniecznie świadomie) zmienić, wpłynąć lub wykorzystać innych” (Buss, 1987, s. 1218). Autor jednak nie zakłada, że intencje osoby manipulującej muszą być złe, ale tego nie wyklucza. Odmienne stanowisko w sprawie nakładania się na siebie pojęć perswazji i manipulacji przedstawia Marek Tokarz (2006). Zwraca on przy tym uwagę na fakt, że „bez komunikacji i bez perswazji nie tylko współpraca nie byłaby możliwa, ale i zwykła koegzystencja, a nawet fizyczne przetrwanie” (Tokarz, 2006, s. 194). Na podstawie analizowanych definicji autor przytacza podstawowe wyznaczniki perswazji: musi ona mieć formę komunikatu, zawsze odbywa się w jakiejś sytuacji, którą dany komunikat stara się zmienić. Zmiana ta nastąpić ma w kierunku obranym przez nadawcę, przy czym zakłada się, że działania te nie muszą zakończyć się sukcesem, abyśmy mogli mówić o występowaniu perswazji (Tokarz, 2006). Autor uznaje, że manipulacja pojawia wtedy, gdy mamy do czynienia z ukrytą perswazją, czy też, jak pisze: z nieuczciwymi technikami perswazyjnymi. Podobnie manipulację definiuje Eugenia Mandal, określając ją jako „podejmowanie przez jednostkę, grupę, czy instytucję intencjonalnych zachowań mających na celu skłonienie innych osób do działań, których te prawdopodobnie nie podjęłyby spontanicznie” (Mandal, 2008, s. 52). Co ważne i podkreślane w tej definicji, to fakt, że osoba manipulowana ma wówczas przekonanie, że to ona kontroluje sytuację. Ponadto, „podstawowym zaś motywem osoby wywierającej wpływ jest maksymalizacja interesu własnego w określonej interakcji społecznej” (Nawrat, 1989, za: Mandal, 2008, s. 52). Podział definicyjny Tokarza oraz definicja zaproponowana przez Nawrata pozwalają na bardziej klarowne analizowanie