Przestrzenie manipulacji społecznej. Отсутствует
S.E. (1955/2001). Opinie i nacisk społeczny. W: E. Aronson (red.), Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów. (s. 37–47) Warszawa: WN PWN.
Cialdini, R.B. i Sagarin, B.J. (2007). Zasady wpływu interpersonalnego. W: T.C. Brock, M.C. Green (red.), Perswazja. Perspektywa psychologiczna. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Doliński, D. (2005). Techniki wpływu społecznego. Warszawa: Scholar.
Festinger, L. (1953). An analysis of compliant behavior. W: M. Sherif, O. Wilson (red.), Group relations at the crossroads (s. 232–256). Oxford, UK: Harper.
Festinger, L. (1957). A theory of cognitive dissonance. Stanford, CA: Stanford University Press.
Forgas, J.P. i Williams, K.D. (2001). Social influence. Introduction and overview. W: J.P. Forgas, K.D. Williams (red.), Social influence: Direct and indirect processes. New York, Hove: Psychology Press Taylor & Francis Group.
Gamian-Wilk, M. (2010). Metodą małych kroków do celu. Rzecz o technice „stopa w drzwiach”. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.
Latane, B., Wolf, S. (1981). The social impact of majorities and minorities. Psychological Review, 88, 438–453.
Le Bon, G. (1895/1994). Psychologia tłumu. Komorów: WN PWN.
Milgram, S. (1962/2001). Behawioralne badanie posłuszeństwa. W: E. Aronson (red.), Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów. (s. 48–64). Warszawa: WN PWN.
Milgram, S. (1974/2008). Posłuszeństwo wobec autorytetu. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Moscovici, S. (1976). Social influence and social change. London: Academic Press.
Pratkanis, A. (2007). An introduction to social influence research. W: A. Pratkanis (red.), The science of social influence: Advances and future progress. New York, Hove: Psychology Press Taylor & Francis Group.
Prislin, R. i Crano, W.D. (2012). A history of social influence research. W: A.W. Kruglanski, W. Stroebe (red.), Handbook of the history of social influence. New York, London: Psychology Press Taylor & Francis Group.
Sherif, M. (1956/2001). Eksperyment z zakresu konfliktu grupowego. W: E. Aronson (red.), Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów. (s. 517–528). Warszawa: WN PWN.
Triplett, N. (1898). The dynamogenic factors in pacemaking and competition. American Journal of Psychology, 9, 507–533.
Wren, K. (2005). Wpływ społeczny. Gdańsk: GWP.
Zajonc, R. (1965). Social facilitation. Science, 149, 269–274.
Rewizja obiegowych pojęć manipulacji
Popularność terminu „manipulacja” i związanej z nim problematyki jest odwrotnie proporcjonalna do precyzji i konsekwencji w posługiwaniu się tym słowem, nawet przez wytrawnych badaczy. Termin „manipulacja” zrobił zawrotną karierę, czemu odpowiada imponująca kumulacja wiedzy na temat tak określanego zjawiska. Ale z tym postępem w badaniach i ich subtelnością ostro kontrastuje schematyzm powszechnie uznawanych i niejako automatycznie powielanych (na zasadzie „podaj dalej”) obiegowych definicji.
Pojęcie manipulacji w obiegu nauk humanistycznych i społecznych uległo sile inercji i presji stereotypów. Za „obowiązujące” i bezdyskusyjne powszechnie uznaje się definicje utożsamiające manipulację z oddziaływaniem skrytym i nieuświadamianym oraz skojarzenia jednoznacznie pejoratywne – z działaniem w złej wierze, nieuczciwym i podyktowanym intencją wykorzystania innych lub zaszkodzenia im, a w każdym razie motywowanym egoistycznie. Z góry zakłada się, że nazywanie manipulacją podstępnych działań dla dobra innych nie ma sensu (Łukaszewski i in., 2009, s. 15).
Nie znaczy to, że nikt nie widzi problemów z tym pojęciem. Ale odpowiedź na wątpliwości kryterialno-definicyjne bywa zaskakująca – na przykład wniosek, że potoczny i często chaotyczny użytek z terminu, jego uwikłanie w oceny i dylematy moralne oraz przewaga pejoratywnych skojarzeń (manipulacja jako „brzydkie słowo”) uzasadniają potrzebę unikania tego terminu w wypowiedziach naukowych, rezygnacji z niego w języku nauki i szukania określeń zastępczych (Fras, 1997, s. 99; Kamińska-Szmaj, 2004, s. 23, 25). Gdyby to potraktować poważnie, to z języka nauk społecznych i politycznych musiałoby zniknąć znacznie więcej „obciążonych” i potocznie nadużywanych terminów, choćby takich jak „propaganda” czy „indoktrynacja”. Rozwiązaniem jest dla badaczy nie unik terminologiczny, lecz akademicka pedanteria pojęciowa.
Rozdział ten jest polemiką ze stereotypem manipulacji dominującym w literaturze przedmiotu, któremu przeciwstawiam projekt definicji adekwatnej. W obiegowych definicjach manipulacji regularnie powtarzają się te same kryteria uznawane powszechnie za wyróżniki manipulacji. Rozpatrywane z dystansu, tworzą pewną skalę konkretyzacji, a właściwie coraz dalej idących zawężeń zakresu tego terminu. Najczęściej są to – niestety – wyróżniki w rzeczywistości niespecyficzne dla manipulacji (tzn. cechy charakterystyczne także dla niej, ale nie wyłącznie dla niej) lub właściwe jedynie pewnym, lecz nie wszystkim odmianom manipulacji. Ogromna większość tych domniemanych wyróżników związana jest więc ze zbyt wąskim lub zbyt szerokim ustaleniem zakresu terminu, a niektóre są wyrazem błędu w definicji, zwanego w logice przesunięciem kategorialnym.
Z lektury takich dominujących, obiegowych definicji wynika następujący katalog ułomnych lub wręcz pozornych wyróżników manipulacji:
A. Właściwości związane ze świadomością adresata/obiektu oddziaływania: świadomość i rozmyślność działania sprawcy (premedytacja) (Lepa, 1997, s. 24–25), ukrywanie celów działania, zamiarów, maskowanie lub pozorowanie intencji (Szulczewski, 1984, s. 52, 58–59; Lepa, 1997, s. 26), analogicznie: ukrywanie możliwych skutków oddziaływania, sugerowanych zachowań, ukrywanie samego oddziaływania lub jego rzeczywistego charakteru (przez grę pozorów, mistyfikacje, fasady, deformację obrazu zjawisk) (Grzywa, 1997, s. 11), nieświadomość oddziaływania po stronie adresata (Grzywa, 1997, s. 12; Łukaszewski, 1984, s. 483), celowe, a skuteczne wprowadzanie w błąd (fałszywa sugestia, oszustwo, kłamstwo) (Olechnicki i Załęcki, 1998, s. 121; Grzywa, 1997, s. 10; Lepa, 1997, s. 23; Kirschner, 1994, s. 13–14).
Autorzy zasugerowani taką listą (sekwencją) wyróżników we własnych tekstach skłonni są zwykle do mocnych generalizacji, na przykład takich, że skrytość działania oraz odpowiadająca jej nieświadomość adresatów (w sprawie samego faktu oddziaływania lub jego celów, a nawet – nieświadomość istnienia manipulacji i nieznajomość jej metod) jest nie tylko bezwyjątkową właściwością manipulacji, lecz także niezbędnym warunkiem jej skuteczności (Łukaszewski, 1984, s. 484; Grzywa, 1997, s. 3).
B. Właściwości związane ze stosunkiem podmiotu manipulującego do ludzi, którymi steruje: utożsamienie manipulacji z oddziaływaniem tylko na innych (jako swego rodzaju „oczywistość”), zakamuflowane uprzedmiotowienie jednostek lub grup będących obiektem lub adresatem oddziaływania (Szulczewski, 1984, s. 63–64; Łukaszewski, 1984, s. 483; Grzywa, 1997, s. 12), instrumentalne traktowanie innych (jako narzędzia do osiągania własnych celów) (Grzywa, 1997, s. 10; Szulczewski, 1984, s. 49) przy lekceważeniu interesów ludzi manipulowanych i ponoszonych przez nich kosztów oddziaływania (Mandal, 2008, s. 52), rozmyślne wykorzystywanie innych – pasożytowanie na ich wysiłkach, nakłanianie ich do tego, co przynosi korzyść nie im, lecz manipulantowi, instrumentalne posługiwanie się potrzebami i wartościami społecznymi, osiąganie partykularnych korzyści dzięki instrumentalnemu potraktowaniu i uprzedmiotowieniu innych, osiąganie własnych korzyści za cenę cudzych strat, szkód i krzywd (nacisk na negatywne skutki i zaspokojenie cudzym kosztem), intencje eksploatatorskie lub destrukcyjne (zamiar zaszkodzenia innym lub w każdym