Organizacja ruchu kolejowego. Marianna Jacyna

      Z uwagi na to, że wagony są biernymi środkami transportu, do przemieszczenia potrzebują środka transportu (lokomotyw). Lokomotywy mogą być angażowane do przemieszczania różnej liczby wagonów. W przewozach towarowych najbardziej rentowne są przewozy dużych składów wagonowych. Wagony mogą być przemieszczane w systemie zwartym lub rozproszonym. Przewozy zwarte są to przewozy ładunków (zwłaszcza masowych) dokonywane za pomocą zwartych składów wagonowych. Cechą tych przewozów jest fakt, że cały przejazd dokonywany jest jednym pociągiem, zasadniczo przy użyciu jednego środka transportu, bez konieczności wykonywania kosztownej pracy manewrowej na stacjach pośrednich. Wielkość jednocześnie nadanych towarów wywiera zasadniczy wpływ na koszt przewozu. W systemie rozproszonym, gdy wielkość nadanych towarów nie umożliwia uruchomienia pociągu bezpośredniego, przewozy są znacznie droższe, wymagają dużej ilości pracy manewrowej i ekspedycyjnej. W konsekwencji generują znacznie większy koszt i dłuższy czas przemieszczania wagonów w tym systemie.

      W kontekście realizacji przewozów w określonym systemie przewozu występują różne cykle pracy wagonu, czyli różna sprawność eksploatacyjna. W źródle [41] cykl produkcyjny definiowany jest jako okres od rozpoczęcia procesu produkcyjnego do jego zakończenia. Długość cyklu produkcyjnego zależy głównie od specyfiki produkcji, poziomu techniki, stopnia koncentracji produkcji i organizacji pracy. Analogicznie można przyjąć, że cykl pracy wagonu zaczyna się od podstawienia wagonu w stanie pustym pod załadunek i kończy z chwilą ponownego podstawienia tego samego wagonu pod kolejny załadunek. W trakcie trwania tego procesu wagon podlega następującym czynnościom:

      Po rozładunku wagon może być użyty do kolejnego załadunku. Jeżeli załadunek rozpoczyna się na tej samej stacji (tzw. podwójna operacja ładunkowa), wówczas z chwilą zadysponowania go pod załadunek zaczyna się nowy cykl pracy wagonu. Jeżeli nie ma ładunków na tej samej stacji, a istnieje zapotrzebowanie na wagon na innej stacji, pusty wagon jest zabierany i zgodnie z dyspozycją przesyłany w składzie pociągu do stacji następnego załadunku. Po podstawieniu wagonu pod załadunek zaczyna się nowy cykl pracy wagonu. Dąży się do tego, aby cykl pracy wagonu był jak najkrótszy. Dążenie to musi być skorelowane z kosztem.

      Pojęcie ruchu kolejowego należy rozpatrywać w ujęciu metod i przedsięwzięć prowadzących do uporządkowania ruchu na sieci kolejowej. Problemy organizacji ruchu kolejowego występują ze strony zarówno zarządcy infrastruktury, jak i przewoźnika.

      Zarządca infrastruktury musi ustalić:

      Zaplanowanie ruchu pociągów sprowadza się do określenia rozkładów jazdy. Zarządca infrastruktury opracowuje Roczny Rozkład Jazdy (RRJ) na podstawie złożonych wniosków na przejazdy pociągów przewoźnika.

      Rozkład jazdy to plan, według którego mają odbywać się przejazdy pociągów na danej sieci kolejowej lub jej części w czasie, w którym obowiązuje. Coraz częściej w praktyce zamawianie tras odbywa się za pomocą procedury Indywidualnego Rozkładu Jazdy (IRJ). Różnica pomiędzy rocznym a indywidualnym rozkładem jazdy wynika z terminów składania wniosków o konstrukcję danego rozkładu. W pierwszym przypadku wnioski składane są na cały następny rok, a w drugim przed przewidywanym przewozem.

      1.3. Struktura rynku kolejowego

      1.3.1. Struktura rynku przewozów pasażerskich

      Przewozy pasażerskie w Polsce do 2000 r. były realizowane przez państwowe przedsiębiorstwo PKP (Polskie Koleje Państwowe). Po tym okresie na kolei zaczęły zachodzić bardzo duże zmiany. Na mocy ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji i restrukturyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe” [180] dokonany został podział PKP na mniejsze podmioty. Wyodrębniono m.in. cztery spółki pasażerskie:

      Akty prawne – ustawa z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym [178], ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego [174] – nadały kompetencje samorządom wojewódzkim, co sprawiło zmianę struktury na rynku kolejowych operatorów pasażerskich. W 2009 r. PKP Przewozy Regionalne (PKP PR) zmieniły nazwę na Przewozy Regionalne (PR), co wynikało z tzw. usamorządowienia spółki. Skarb Państwa przekazał 100% udziałów PR samorządom wojewódzkim. Udziały w spółce zostały rozdzielone pomiędzy samorządy proporcjonalnie do liczby mieszkańców. Ten podział został również utrzymany w trakcie przeprowadzenia w 2015 r. procesu restrukturyzacji spółki, polegającym na dokapitalizowaniu jej przez Agencję Rozwoju Przemysłu (ARP) kwotą 770 mln zł. Strona rządowa, czyli ARP, objęła wówczas w spółce 50% + 1 udziałów, a pozostałe udziały pozostały rozłożone proporcjonalnie między województwa. Paradoksalnie, najwięcej udziałów w PR mają województwa, które zdecydowały się, w wyniku powołania własnych spółek przewozowych, na praktycznie całkowite odstąpienie od współpracy z tym przewoźnikiem [118].

      Rynek kolejowych przewozów pasażerskich z roku na rok coraz bardziej się rozwija. Według danych Urzędu Transportu Kolejowego [169] w 2017 r. z usług kolei normalnotorowych skorzystało 303,6 mln pasażerów. Podobną liczbę przewiezionych pasażerów uzyskano po raz ostatni w 2002 r., a więc 15 lat wcześniej, kiedy przewieziono 304,1 mln pasażerów. Analizując ostatnie dziesięciolecie od 2008 r., gdy liczba przewiezionych pasażerów wynosiła 292,2 mln, wartość ta systematycznie spadała do 2010 r., kiedy osiągnięto poziom 261,8 mln. W ciągu dwóch lat z usług kolei skorzystało o ok. 30 mln pasażerów mniej. Kolejne dwa lata to tendencja wzrostowa – liczba podróżnych wzrosła o ok. 12 mln, następne – tendencja malejąca (spadek o ok. 5 mln). Od 2014 r. liczba przewiezionych podróżnych zwiększa się o ok. 10 mln pasażerów rocznie. Warto zauważyć, że w 2016 r. liczba podróżnych dorównała tej z 2008 r.

      Największa liczba pasażerów w 2017 r. została odprawiona w województwie mazowieckim i wynosiła ona 102,3 mln [169], co stanowi udział w ogólnej liczbie przewozów na poziomie 33,7%. Na drugim miejscu uplasowało się województwo pomorskie, które odprawiło 55,5 mln pasażerów (udział 18,3%), a następnie województwo wielkopolskie – 27,1 mln (27,1%). Najmniejszą liczbę pasażerów odprawiono w województwie podlaskim – 2,1 mln, co stanowi udział w całkowitej liczbie