Sirkusboere. Sonja Loots
’n ope geheim dat Lloyd by die vrou van een van sy politieke bondgenote lê. Kitty was haar naam en ’n regte kwaaikat was sy. En wat van Lloyd se vrou?
“Wat dink jy verkies sy?” het Lloyd met ’n snorklag geantwoord toe Ben hom vra. “’n Namby-pamby wat aan haar roksome klou of ’n egte derduiwel?”
Sover Ben kon sien, het die baljaardery geen prys gehad nie. Hy moes net onthou dat selfs ’n man wie se vrou jy beetgehad het, steeds nie jou speelmaat is nie. Hy het saam met sy gashere gevreet en saans swaar in die chesterfieldbanke neergesak, maar nie gerus en selfversekerd soos húlle nie. Om ’n Engelsman van ’n sekere klas te sien sit in sy huis met die roostuine, fonteine en tennisbane daaromheen, is om te sien hoe sit jy as jy nie sommer weer gaan opstaan nie. So seker sit jy net met die gewig van ’n seëlring aan jou pinkie, goue mansjetknope in jou hempsmoue, ’n erfhorlosie aan ’n ketting in jou sak, bronsbeslag op jou kierie se kop, mure vol boeke in jou biblioteek, deftige porselein op jou tafels, kosbaarhede op jou kaggelrakke, kristalkandelare aan kettings teen jou plafonne, tapisserieë en skilderye in vergulde rame en goue girandole teen jou mure, dik matte op jou vloere, standbeelde van Griekse gode in jou fonteine. En búite die netjiese marmerrelings om jou huis en tuin: reusagtige stede wat al eeue lank op hul plek staan, geanker deur die gewig van vergange beskawings se krummelende stadsmure, museums vol oorlogsbuit, paleise vol juwele en wapenrusting, kerke met grafte uit die vergetelheid onder die marmervloere en bowenal die gewig van die glorieryke Britse geskiedenis, waarvan die pas onder meer gemeet word deur ’n horlosie so swaar dat sestien perde dit deur die strate na die parlementsgebou in Westminster moes sleep.
Wat sou die ou verslete vegters wat in die oorlog onder sy bevel was tog verstaan van Ben se tyd saam met Lloyd George en sy invloedryke trawante? Ben het in Januarie 1903 in Engeland aangekom en teen die somer van daardie jaar was hy steeds aan’t ginnegaap in die geselskap van families wat sedert die tyd van die Tudors om die kantele van Carnarvon Castle hul bestaan maak. Hoe sou hy aan die dooies kon verduidelik van partytjies saam met manne soos George Cadbury, wie se familienaam die eerste keer in 1166 tydens die bewind van koning Hendrik II opgeteken is?
Hy sou nie kon nie. En waar sou hy tog begin as hy aan sy gas-here moes verduidelik van Ben Viljoen van Varkiesdraai, in 1868 in ’n grot gebore en steeds aan’t swerf?
Ons Viljoens het al onder baie bossies rondgeskrop, hooggeagte here. Hier kiep-kiep, daar kiep-kiep. My voorvader was ’n Franse Hugenoot wat na die Kaap gevlug het, maar van sý voorvaders weet ek niks. Pioniers piekel nie stambome saam nie; hulle skud dit af soos ou slangvel. Ons Viljoens se geskiedenis begin op die nuwe vasteland, op plase rondom die grensposte naby Umtata en op die oewer van die Tsitsarivier. Die rekords is vaag, die details min. Vader het grond gekry van die kafferkaptein Gnangeliswe en dit Varkiesdraai gedoop. Ek is daar in ’n grot gebore, my vader se vierde kind, in ’n tyd van skraal vooruitsigte.
God man, hulle sou hom mos uitgelag het.
Grot, ja. Dis waar my gesin toe gewoon het, ja. Glad nie so buitengewoon nie, lord Cadbury. Dis woeste wêreld. Varkiesdraai was geen sprokie nie. Vader is verskeie kere deur die Batet-stam aangeval. Hy het telkens vee in strooptogte verloor. Ons is daarvandaan Pondoland toe; later goudvelde toe. Dis eers onlangs dat ons dorpenaars geword het.
En wat sou hy sê oor sy lewe vóór die oorlog? ’n Boer sonder ’n plaas, bid jou dit aan! Konstabel, kantieneienaar, tikmasjiensmous, versekeringsmakelaar, koerantman en selfs, in ’n tyd toe die skuldeisers hom opgeskroef het, die dikbek wegryer van nagvuil by ’n hotel in Krugersdorp. Sanitary Contractor and General Commission Agent, het sy kontrak die saak probeer verdoesel.
Nee, hy het hulle eerder niks van sy verlede vertel nie. Soos dit was, het hulle hom erg genoeg vir die gek gehou. Hy was ’n skoot-hond in hul ontvangskamers, ’n troeteldier vir hul verveelde vroue, maar hy moes tog net nie probeer om man tot man met hulle te praat nie. Dit het hy finaal besef toe hy vir Chamberlain gaan sien het. Soos ’n skoolseun het hy daar sit en stamel. Is dit waar, het hy probeer, dat sy naam op ’n swartlys is van Boere en ander in die Transvaal wat nie in die nuwe Britse territories in diens geneem moet word nie?
Chamberlain het stram geglimlag. “Die name op daardie lys is van mans wat na bewering gevaarlik is vir ons ideale, omdat hulle dikwels gepoleerd voorkom, en ons met beloftes van vriendskap om die bos probeer lei. Is jy só ’n man, generaal Viljoen?”
Ben het gesê dit klink vir hom daar is die een of ander soort misverstand. Hy het deurgedruk, vertel dat hy dit oorweeg om weer koerantman te word. Hy sou graag ’n tweetalige blad met ’n versoenings- en vredesbeleid wou begin. Hy het die woorde “versoening” en “vrede” benadruk, maar hy kon dit nie daar laat nie. Sou die nuwe regering behulpsaam kon wees met stigtingskapitaal van tienduisend pond?
Chamberlain het hom nie reguit in die oë gekyk en hom daar en dan in sy peetjie gestuur nie. Hy het Ben verseker hy is favourably inclined en dat hy met Milner sou consult. Veel, veel later het Ben voëltjies hoor fluit dat Milner sy gat toegestop het. Ja, Ben Viljoen ken ook ’n paar mense. Mense wat mense ken. En volgens hulle was Milner se kabelgram oor die saak kort en kragtig: I should like to be rid of him – ends.
4
Wanneer die stof gaan lê en dit tyd raak vir oorgee, reg aan die einde van die Paardeberg-tablo, stap Ben met sy megafoon tot in die middel van die arena.
“Die Boere is verslaan,” kondig hy aan. “Verpletterend verslaan.”
Dit is verby. Die burgers kruip bedremmeld uit hul skuilings en word deur die Britte gevange geneem.
“Hulle is stom van ontbering,” sê Ben. Die gehoor is stil. Eers wanneer die bebaarde ou stryder sy herverskyning maak, op sy perd en met ’n wit vlag bo sy kop, kry hulle weer lewe. Die mans gooi hul hoede in die lug, die vroue wuif met hul sakdoeke en die kinders skree hulle hees.
“Generaal Piet Cronjé, die leeu van Potchefstroom en die held van Paardeberg,” probeer Ben hoorbaar bly bo die geraas. “Sy koeëls het die Britte se sjampanjebottels aan skerwe laat spat. Sjampanje wat hulle moes drink om moed te kry vir hul kragmetings met hóm.”
Piet laat sy perd heen en weer voor die gehoor galop sodat hulle hom van alle kante kan bestudeer.
“Hy het Jameson en sy Britte gestuit en die Jameson-inval tot ’n einde gebring,” vertel Ben onder applous. “By Magersfontein het hy en sy manne honderde Britte gewond, gedood en gevange geneem.”
Nog harder applous.
“Maar by Paardeberg is hy verpletterend deur lord Roberts verslaan en gevange geneem.”
Piet klim van sy perd af en gaan staan met ’n geboë hoof voor Roberts. Agter hom huiwer sy vrou en ’n agterryer wat lyk asof daar trane oor sy wange loop. Die gehoor versober. Die applous rafel uit.
“Op die veld agter hom lê sy dooies en gewondes in die son,” sê Ben. “Vierduisend burgers gee saam met hom oor.”
Dit is doodstil. Almal kyk hoe die verslaande Boer in ’n kapkar klouter. Roberts beduie dat hulle na buite begelei moet word.
“Ná Paardeberg word Cronjé as oorlogstrofee weggevoer en na St. Helena verban.”
Stadig verdwyn die kapkar uit sig. Cronjé lig tam sy hand in ’n laaste afskeidsgroet.
“Nóg,” roep die toeskouers sodra hy buite sig verdwyn. “Nóg!”
Die optredes het gekom lank nadat Hester dood is. terwyl sy nog siek was, op sy plaas Palmietkuil, het Piet in die taal van Dawid begin dink. Hy het in ’n sonkol op die stoep in ’n ou rottangstoel gesit en morbied die heel droefgeestigste psalms in sy verslete ou Bybel opgesoek. Húlle het hy oor en oor gelees. Sy vinger het van die een reël na die volgende geskuif terwyl sy lippe roer en hy saggies saamprewel. Ja, hy was ook moeg van sy eie gesug, maar wat kon hy doen aan die feit dat sy oë dof geword het van verdriet?
“Doen iets aan die kwaadsprekers, Here,” het Piet gebid. “Hulle met die kele