Sirkusboere. Sonja Loots
voëlverskrikkers en kokke begin uithuur, teen ’n bok per maand, sodat dáárdie diere ook na sy kraal toe kom. Hy sou genoeg vee vir bogadi hê teen die tyd dat Rangkokoropane bruid wil vat.
Fenyang het sy hand uitgesteek en die geld gevat. Soveel geld soos wat sy pa voor die oorlog in vier weke op die myne kon maak. Vier weke se geld vir vier jaar. Hy het dit in sy broeksak gesteek, want hy wou op Palmietkuil bly en bóóntoe boer, soos sy pa voor hom, wat ’n hele span trekosse en sy eie ploegskaar gehad het in die jaar dat Fenyang gebore is. Hy het nie geweet hy sou binnekort weer gedwing word om op te saal en weg te gaan nie. Of dat hy dag ná dag stilswyend sou moes staan en kyk hoe die man wat hy KaMongoele noem, wéér met ’n geboë hoof voor Roberts aantree nie.
“Dis ’n eer om so ’n dapper krygsgevangene te hê,” sê die veld-maarskalk. Hy steek sy hand na sy opponent uit, maar die Boer weier om blad te skud. Sy vrou staan natgesweet en huilend langs hom. In sy skaduwee, ’n kortkop agter hom, staan sy agterryer. Agter hulle, in die vernielde laer, lê klein-Andries, die generaal se broerskind, met sy harsings in die stof. Daar is vriende en kennisse onder die ander dooies. Die lug ruik nog na rook en liddiet. Die gewondes kreun, huil of smeek om water.
“Hulle vat jou tent, baas Piet,” fluister die agterryer. Klein-Andries was sy speelmaat, lank gelede toe hulle kinders was.
Hy kry geen antwoord nie. Generaal Piet Cronjé gee in daardie oomblik Paardeberg, sy land, sy volksgenote se steun, sy broer se liefde en alle rus en vrede prys. Die soldate moet maar vat wat hulle wil vat. Die agterryer kyk hoe hulle komberse, kookgerei en ’n perdesaal op ’n wa laai.
“Wat van hom?” vra Roberts wanneer hy die agterryer opmerk.
“Ja, wat van hom?” hap Cronjé.
“Moet hy saam St. Helena toe?”
“Ja. Die vrougoed van hom ook.”
6
Dit was veral Eliza se verbluffende borste wat Frank se aandag geboei het. As hy teen haar kom staan en sommer déúr haar klere oor haar tepels begin vryf, het sy geweet. “Kom wys vir my,” het hy gesê en haar kamer toe gevat. Dan moes sy vir hom konsert hou. Sy het voor hom gaan staan, en stadig, baie stadig begin uittrek. Haar onderlyf moes sy heeltemal kaal maak en dan só staan dat hy die gapende mosseltjie tussen haar bene góéd kon sien. Haar korset moes sy aanhou. Dié se veters het hy self losgepluk wanneer hy klaar gekyk het. Hy het dit van haar lyf afgeskil en haar borste begin vryf tot die merke wat die baleine in haar vel gedruk het heeltemal weg was. Hy het haar gelek en soms sag gebyt tot hy kon voel die tepels is nou kliphard en sy is taai tussen die bene. Dan het hy haar tot op haar voete getrek en agter haar kom staan, met ’n hand op elke bors, en haar vooroor laat buk sodat hy hul gewig in sy palms kon voel terwyl hy haar al hoe harder van agter stamp.
En toe vind sy uit hy was eintlik al die tyd getroud. Toe hy jare gelede op die skip na die Kaap geklim het, het hy, benewens ’n hoop skuld, ook ’n sieklike vrou in Stepney agtergelaat. Dit het Eliza eers agtergekom toe sy tussen ander pos uit Engeland, wat sý oopgemaak het omdat sy wou weet of daar weer skuldaanmanings by was, ’n brief vind wat Frank in kennis stel dat dié vrou eindelik oorlede is. Sy het dit voor Frank gaan neergooi en huilend gekyk hoe hy dit vinnig deurlees en sy skouers ophaal, asof dit niks was nie. “Dan moet ons my seun laat kom,” was al wat hy gesê het. “Hy is seker nou oud genoeg.”
Frank se seun. Nóg iets waarvan sy nie geweet het nie.
Sy het so lank kwaad gebly dat Frank op die ou end ’n ring gaan koop en haar gevra het om die tweede mevrou Fillis te word. Hulle het in die leeuhok verloof geraak en in die leeuhok getrou. Die predikant en die handjievol gaste het buite gestaan, maar die bruidspaar het op strooi in die hok gestaan met die leeus om hul voete (en die temmer so onopsigtelik moontlik agter hulle).
Daar was ’n kort berig en ’n foto’tjie oor die troue in die koerant. Waarskynlik is dít hoekom Frank hom tot trou laat oorhaal het, het Eliza ná die tyd vermoed. Hy was altyd honger vir publisiteit; het natuurlik gedink dit is ’n gawe manier om weer die publiek se aandag op hom te vestig.
Wat nié in die koerant gestaan het nie, was hoe triestig die geleentheid in der waarheid was. Die leeus het nie die geringste teken van veglus getoon nie. Hulle het verveeld toegekyk en gelate gelek aan die sjampanje wat by hul pote val. Hul maanhare het dof oor hul skouers gehang. Eliza het onder haar swaar Spaanse wimpers uitgeloer en besef sy is nie eers náástenby bang vir die leeus nie. Frank het haar opeens laat dink aan haar oorlede vader, die visser Miguel Mayol, ’n gebore sukkelaar wat sy lewe lank leë nette uit die see getrek en geluk deur sy vingers laat glip het.
Die huwelik het nie een van hulle twee opgebeur nie. Eliza het nie gehou van die nuwe speletjies wat Frank in die slaapkamer wou speel nie. Sy was nie ’n sirkusdier wat heeltyd moes toertjies doen nie. Sy wou ook nie vasgebind word of met die perdeswepie geraps word nie. Frank het gevolglik ure lank alleen op sy bed gelê met ’n halfgedrinkte bottel whiskey en altyd dieselfde boek, ’n handleiding oor die ruiterkuns wat sy oom geskryf het toe hy oor die hele Europa heen beskou is as die mees grasieuse ruiter ooit. Wie één keer vir James Fillis op ’n perd se rug gesien het, het dit nooit weer vergeet nie, het Frank oor en oor vir Eliza vertel. Sy oom was ’n wonderkind wat van negejarige ouderdom vir ryk perdehandelaars en resiestelers gewerk het. Op tien het hy voor die Franse sirkusbaas Soullier opgetree. Private vertonings vir die Duitse keiser, die koningin van België en die koning en kroonprins van Denemarke het gevolg.
“Ja, ek weet van hom,” het Eliza geïrriteerd gesê.
“Almal weet van hom!” het Frank weer op dreef gekom. “Hy was ’n gevierde man dwarsdeur Europa. Later instrukteur in gevorderde rykuns by die Cirque Théâtre du Prince Impérial in Parys en ná sy aftrede hoofrymeester van die Kavallerie in St. Petersburg.”
“En jy kan nie eers op ’n Saterdagaand ’n sirkustent in Krugersdorp halfpad volmaak nie.”
So het dit met Frank gegaan nadat hy van sy staanplek op die Parade weg is. Ongeliefd by die huis en, só het dit vir hom gevoel, ongeliefd by die publiek.
Toe hy by sy aankoms in Pretoria sy tentpenne op Kerkplein inslaan, was hulle nog rooi geroes van die Kaapse seelug. Hy was bly oor die kans om ’n nuwe begin te maak. Hy het hoopvol rondgekyk en daarna uitgesien om te kyk hoe ’n koddige vent met ’n stowwerige pluiskuil en sakkerige halfmane onder die oë aangestap kom. In die ou dae het die president graag kom groet en persoonlik vir hom die leviete kom voorlees oor hoe sy sirkus nie die burgers se goeie Christenwaardes in die gedrang moet bring nie. Dit het Frank altyd geamuseer. Maar hierdie keer was daar geen teken van Kruger nie. Frank moes hoor die oukêrel sit in Switserland oor sy land en treur, in ’n rolstoel, met ’n kombers oor die knieë. En dit het vir hom duidelik begin raak dat die stemming in die voormalige Boererepublieke ewe sleg was as in die Kaap. Van Pretoria het hy na Johannesburg versit, van Johannesburg na Krugersdorp. Oral was dit dieselfde storie, maar in Krugersdorp het hy darem vir Ben Viljoen in ’n kroeg raakgedrink.
Benewens die kroegman was dit daardie middag net hulle twee in die drinkplek. Almal anders het pens en pootjies in hul lewe vasgesit. Frank was daar omdat hy gevlug het vir een van Eliza se tirades oor hulle skuld; Ben omdat hy dit nêrens anders meer kon uitstaan nie. Hy wou geen enkele snars meer hoor van mense wat aangestel is in posisies waarvoor hy nie goed genoeg is nie. Die lot moes maar voortfoeter. Hy het gehoop hulle asse breek. Hy het gehoop hulle vellings val af. Hy sou niemand se gat lek nie. Hy was nog nooit ’n gatlekker nie en hy sou dit nie nóú raak nie.
“Ben is terug,” het sy bejaarde moeder teenoor haar vriendinne gebabbel. “Sy reise is op ’n einde.” Sy het dit laat klink asof dit so hoort, presies so. Sy het die Here gedank dat Hy haar seun bewaar en behoed en veilig aan haar terugbesorg het. Nou kon die lewe normaalweg voortgaan. Haar vloere was gevee, die beddens opgemaak, die kos amper gaar en Ben weer by die huis. Sy het haar hande aan haar voorskoot drooggevee. Dit was tyd vir ’n volgende takie. Dit was hoe sy nog altyd orde geskep het en hoe sy nou weer orde sou skep. Die oorlog was verby en almal sou nou