Sirkusboere. Sonja Loots
kan ’n ander plek soek.”
“Waar? By die buitenste kaffers?” KaMongoele het gelag. “Die astrante stamme kook oorlamse soos jy in hul potte, Jan. Hulle soek nie mak kaffers nie. Ek het te lank na jou gekyk, jy het te sag geword hier op my plaas.”
“Ek wil nie gaan nie.”
“Loop dan,” het KaMongoele hom opgeruk. “Ek sal op my eie probeer regkom. Bring net eers jou vyfpondboete.”
“Vir wat?”
“Dis Kruger se nuwe Krygswet. As julle nie wil veg nie, moet julle boete betaal. Vyf pond of vyf-en-twintig houe.”
“Baas sal dit nie doen nie.”
“Jy beter jou goedjies pak. Óf vir oorlog, óf vir swerf. Kies jy maar self.”
Rangkokoropane het staan en luister. Fenyang het swaar gesluk. Dit is sleg as jou stertvere voor jou seun uitgepluk word. “Ek sal saam met Baas kom,” het hy gesê. “Maar as die vroue en kinders alleen oes, moet ons meer van die koring kry.”
Op ’n ander dag sou KaMongoele hom daar en dan laat afransel het. Maar hy was te haastig, alles was onderstebo. “Julle kan een uit drie sakke kry. En julle bêre my deel tot ek terugkom,” het hy vir Rangkokoropane gesê. “Moenie dat ek agterkom jy’t verkeerd getel nie.”
“Ja, Baas,” het Fenyang gesê.
“Sorg dat jy reg is môre,” het Piet gesê. “Bring warm klere en twee dae mondprovisie.”
Fenyang het nie geweet wat hy moet sê nie. Kon ’n jong kind en twee vroue op hul eie oes?
“Wat kyk jy my so? Jy verstaan mos Afrikaans! Móndpróvisié! Kos!” Toe storm KaMongoele weer die huis in, en klap die deur hard agter hom toe.
Hulle is die volgende dag daar weg. Fenyang agterna, want hy was mos soos ’n hoender wat ’n mens sommer van die werf af pluk. Ná ’n maand het hulle vir tant Hester kom haal. Die Boere het besluit hulle soek hul vroue bý hulle in die laers, om te help met kos en klere en die ander dinge waarvoor ’n man lus raak in die veld.
“Jy kan my saamsleep, Piet,” het sy gemor. “Maar dan vat ek vir Sannie ook.”
“Ag nee magtig, Vrou.”
“Jy weet ek gaan nêrens sonder my meid nie.”
“Die ou ding is te oud. Vat om hemelsnaam een van haar kinders.”
“Nee! Ek soek my éie meid.”
Sy het haar asem gemors. Dit was Piet Cronjé wat die sweep op Palmietkuil klap. Dit was hý wat besluit.
Fenyang se ma moes bly. Nkatlholeng, sy kersvrou, sy eerste vrou wat die meeste lig maak, sý moes saam. Motheba, sy tweede vrou wie se lyf styfkalbas gestaan het met hul tweede kind, moes bly. Motheba en Mafenyang moes na ál die kinders kyk, na Nkatlholeng s’n ook. Nkatlholeng moes sonder haar kinders oorlog toe gaan. En Rangkokoropane sou die oes moes afhaal.
Die vroue het vir Rangkokoropane gehelp, het Fenyang agterna gehoor. Die kinders ook. Hulle het gewerk tot hulle nie meer kon nie. Saam het hulle dertig sakke mabele afgehaal.
Hulle was net klaar toe die Kakies kom. Die eerste keer het die soldate al die graan op ’n wa gelaai en dit vir húlle gevat. Hulle het hoenders ook gevat, en hout vir ’n vuur om dit gaar te maak. Daarvoor het hulle timmerasie uit die huis gehaal. Hulle het vensterrame, deure en balke uitgebreek.
Die tweede keer het hulle beeste en skape gevat. Daar was vir hulle geen verskil tussen Piet Cronjé en sy deelsaaier se vee nie.
“Die blougrys bulle is nie die boer s’n nie,” het Rangkokoropane gesê. “Dis my pa s’n.”
“Ons vat dit ook,” het die soldate gesê, “want julle help die Boere.”
Hulle het vir die seun ’n kwitansie gegee, asof ’n papier ’n verskil maak.
Die laaste keer dat hulle gekom het, het hulle die opstal afgebrand. Die klavier is onderstebo gerol en gebruik om ’n vuur in die middel van die sitkamer te maak. Hulle het ’n strooimatras vir die vlamme gevoer en al die huisraad bo-op gegooi. Naaimasjien, rakke, meubels. Selfs die pispotte. Buite op die werf is trekkers en ploeë ook brandgesteek. Die kinders het oopmond staan en kyk hoe varke voor soldate probeer wegkom. Toe alles verby was, is die vroue en kinders soos vee aangejaag Vryburg-kamp toe, waar hulle almal sou gevrek het as Motheba se broer hulle nie kom haal en na sy mense by Maritsane uitgesmokkel het nie.
Dit alles het Fenyang agterna gehoor. Saans, terwyl hulle langs die vuur sit, het die stories soos borrels uit bier na bo gedryf. Motheba en die kinders het vertel van Vryburg en Maritsane. Nkatlholeng het vertel hoe Fenyang aan die begin van die oorlog vir KaMongoele help intrek het by die Rapulana-Barolong op Lotlhakane. Daar waar die mense van Moshete, Matuba en Motlhaba goed was vir ’n Boeregeneraal en sy mense.
Niemand langs die vuur het gepraat oor hoe dit in vredestyd gaan nie. Selfs die kleintjies kon sien Fenyang Mokeyane se mense het teruggekom na niks. Voor die oorlog was hy ’n man met sy eie span trekosse en sy eie wa. Nie sommer ’n slingerwiel-ding nie. ’n Ordéntlike wa. Maar toe hy en Nkatlholeng ná die oorlog van St. Helena af terugkom, was die wa uitgebrand en sy vee afgevat.
Hulle moes verbrande sinkplate optel om skuilings van te maak. Aan die begin het hulle al vier in die murasie van die opstal gebly. Piet en Hester in húlle hoek, Fenyang en Nkatlholeng in die ander hoek. Dit was net die vier van hulle op die verlate werf. Hulle het suinig geleef van die corned beef wat oor was; saans al vier om dieselfde vuur gesit en swaarkry.
Ná maande het Motheba en die kinders daar aangeloop gekom. Al die pad van Maritsane af. Die kinders was by, Nkatlholeng s’n ook. Motheba het die kind wat in die Vryburg-kamp gebore is op haar rug gedra. Piet en Hester het nader gestaan om ook te groet, bly oor die ekstra hande wat bygekom het.
Motheba het met neergeslane oë voor Fenyang kom staan. “Kyk jou kind,” het sy gesê.
Hy het die kombers opgelig om beter te kan sien. “Nog ’n dogter,” het hy gesê en die kombers weer laat sak. “Nog ’n mond wat moet kos kry.”
“Maar ons het hoenders gebring,” het Motheba gesê. “En Mafenyang het my geleer om veldkos te soek. Hier is dalk wurms in die mamonatabome. Of moelasappels in die sand.”
Eers toe sy “Mafenyang” sê, het Fenyang besef die ouvrou is nie daar nie.
“Na die ver grotte toe,” het Rangkokoropane sag gesê. “In die Vryburg-kamp gesterf.”
Dood omdat KaMongoele haar soos modder van sy stewelpunte afgeskraap het. Dood omdat die Kakies haar gevoer het met vrekvleis van diere wat so siek was dat hulle na die slagpale aangedra moes word. En agterna het hulle haar nie eens behoorlik begrawe nie. Net met modder toegeskraap, soos ’n koeivel wat jy wil afhaar.
Motheba het daardie aand een van die hoenders geslag en sop gekook. KaMongoele en sy vrou het saamgeëet, sommer daar by die vuur. Die opstal was steeds ’n ruïne en almal was ewe honger. Almal behalwe Fenyang. Hy het agter ’n sinkplaat op ’n gestopte strooisak gaan lê. Nkatlholeng het vir hom kos aangedra en Rangkokoropane het by hom kom hurk, maar Fenyang het sy rug op hulle gedraai en met sy arms oor sy kop aan die slaap geraak.
Die volgende dag het KaMongoele vir hom twee pond in die hand gestop. “Vir al jou harde werk, Jan.”
Fenyang het hom stom aangekyk. Is dit wat ’n mens aan die einde van ’n oorlog kry as jy elke oggend reggestaan het met koffie en elke aand iets te ete uit jou vuil goiingsak kon haal? Is dit wat jy kry as jy in doodsgevaar boodskappe gaan afgee het? Omdat jy nooit ontrou geraak en burgers verraai het nie, nooit ’n gedagte gehad het om weg te jaag of weg te kruip nie? Is dít hoe iemand dankie sê dat jy vier jaar lank vir hom die vetste vleis onder uit die pot geskep het?
“Ek sou jou meer gegee het as ek meer gehad het.”
Fenyang het niks gesê nie. Twee pond was nie níks nie. Een van die dae sou KaMongoele weer