Ochrona ludności. Wybrane problemy. Bogdan Michailiuk
międzynarodowego (w tym prawa unijnego) związane z ochroną dóbr kulturalnych i dzieł sztuki;
2. prawo krajowe związane z ochroną dziedzictwa historycznego i symboli narodowych, ochrony i przechowywania zasobów archiwalnych, ochrony zabytków, pomników historii i opieki nad zabytkami.
Warto w tym miejscu zasygnalizować, że Unia Europejska także reguluje te kwestie, jednakże aspekt ten zostanie omówiony w rozdziale 5, przy okazji omawiania mechanizmu unijnego mechanizmu ochrony ludności.
2.1.1. Prawo międzynarodowe – świat wobec problemu ochrony ludności
Od wieków wojnom towarzyszyły pewne tendencje łagodzenia okrutnych praw walki, czego wyrazem były chociażby rycerskie obyczaje niedobijania rannych oraz oszczędzania życia i zdrowia kobiet, dzieci i starców54.
Pierwszym oficjalnym zapisem prawa międzynarodowego, podejmującym (choć nie wprost) jakże istotną kwestię ochrony ludności jest § 2 wstępu do Deklaracji w sprawie pocisków wybuchających małego kalibru (tzw. Deklaracji petersburskiej) z 1868 roku55: „jedyny legalny obiekt, który państwo stara się osiągnąć podczas wojny, polega na osłabieniu sił zbrojnych wroga”56. Uznano, że „postępy cywilizacji winny prowadzić w miarę możności do złagodzenia klęsk wojny (…) że używanie broni, która by niepotrzebnie zwiększała cierpienie ludzi już niezdolnych do walki albo sprowadzała nieuchronnie ich śmierć, prowadziłoby poza ten cel; że więc używanie podobnej broni byłoby sprzeczne z prawami ludzkości”57.
Niemniej jednak dopiero IV Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej z 1907 roku (tzw. IV konwencja haska) wyraźnie zakazywała „zabijać albo ranić zdradziecko osoby, należące do ludności lub do wojsk nieprzyjaciela”58, a wręcz nakładała obowiązek poszanowania życia ludzkiego: „honor i prawa rodzinne, życie jednostek i własność prywatna, jak również praktyki religijne i wykonywanie obrządków religijnych, winny być uszanowane”59. Zgodnie z Regulaminem zabronione było także „atakowanie lub bombardowanie w jaki bądź sposób wsi, domów mieszkalnych i budowli”60.
Ochrona ludności w prawie międzynarodowym opiera się na traktacie międzynarodowym stanowiącym fundament działania ONZ, swoistej konstytucji ONZ, za jaką uznaje się Kartę Narodów Zjednoczonych (Charter of the United Nations)61. Karta zakłada „współdziałanie międzynarodowe między innymi w poszanowaniu praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, bez względu na rasę, płeć, język lub religię”62. Dokument stanowi podstawę międzypaństwowej współpracy gospodarczej i społecznej. Dąży do „utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, rozwijania przyjaznych stosunków między narodami, u podstaw których leży poszanowanie zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, współpraca w zakresie rozwiązywania problemów gospodarczych, społecznych, kulturalnych i humanitarnych oraz popieranie praw człowieka”63.
Karta zaleca utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa przez rozwiązywanie sporów międzynarodowych środkami pokojowymi, bez użycia siły militarnej64. Opowiada się za obroną i poszanowaniem praw i wolności człowieka bez względu na narodowość, wyznanie, status majątkowy, wiek czy płeć65.
Karta Narodów Zjednoczonych ustanowiła stosowne organy i instytucje, odpowiedzialne za zapewnienie bezpieczeństwa i utrzymywania pokojowych stosunków międzynarodowych. Do tych podmiotów zalicza się66:
1. Zgromadzenie Ogólne – opowiada się za pokojowym rozstrzyganiem sporów, utrzymywaniem bezpieczeństwa oraz współpracą międzynarodową, a także przestrzeganiem praw i wolności człowieka, poszanowaniem jego godności i wartości67.
2. Rada Bezpieczeństwa – odpowiada za utrzymanie międzynarodowego pokoju i zapewnienie bezpieczeństwa, działając w imieniu państw zrzeszonych w ramach ONZ68.
3. Rada Gospodarcza i Społeczna – podejmuje działania związane z międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi i społecznymi oraz przyczynia się do poszanowania i przestrzegania praw i wolności człowieka69.
4. Międzynarodowy System Powierniczy z Radą Powierniczą – administruje i kontroluje wyznaczone obszary powiernicze, wnosząc wkład w dbałość o utrzymanie pokoju międzynarodowego i bezpieczeństwa70.
5. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości – główny organ sądowy ONZ71.
6. Sekretariat – na jego czele stoi sekretarz generalny, tj. najwyższy funkcjonariusz administracyjny ONZ72.
Karta Narodów Zjednoczonych jest dokumentem dającym poczucie bezpieczeństwa, podejmującym działania dążące do zminimalizowania zagrożenia konfliktem zbrojnym czy wojną, a w razie zaistnienia niepożądanej sytuacji zapewniającym pomoc humanitarną i ochronę ludności cywilnej przed zagrożeniem wojną. Nie definiuje praw człowieka ani nie zawiera ich katalogu, aczkolwiek stanowi istotny punkt wyjścia do pierwszych unormowań w tym zakresie (zob. tabela 3).
Ochrona ludności w prawie międzynarodowym opiera się także na tzw. konwencjach genewskich oraz dwóch protokołach dodatkowych do konwencji. Na konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny składają się cztery odrębne dokumenty, tj.:
• I Konwencja genewska o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych;
• II Konwencja genewska o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków na morzu;
• III Konwencja genewska o traktowaniu jeńców wojennych;
• IV Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych podczas wojny.
Tabela 3
Przykładowe dokumenty międzynarodowe normujące prawa człowieka
Opracowanie własne na podstawie: I. Malinowska, Prawa człowieka i ich ochrona międzynarodowa, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1996, s. 22–38.
Od 12 sierpnia 1949 roku po dziś dzień obowiązuje taki właśnie kształt konwencji genewskich73. Tabela 4 zawiera krótką charakterystykę każdego z dokumentów.
Konwencje genewskie stanowią zasadnicze traktaty prawa międzynarodowego z zakresu ochrony praw ofiar wojny. Obowiązują w każdych okolicznościach, bez względu na charakter konfliktu. Co więcej, postanowienia konwencji genewskich dotyczą wszystkich państw, łącznie z tymi, które jej nie ratyfikowały oraz obowiązują nie tylko w czasie wojny, ale również w okresie stabilizacji, okupacji.
Jak już wspomniano, po dziś dzień obowiązuje kształt konwencji genewskich zawierających cztery scharakteryzowane pokrótce w tabeli 4 umowy międzynarodowe. Po 1949 roku nie nowelizowano zatem dokumentu, jednakże w ramach uzupełnienia i poszerzenia 8 czerwca 1977 roku przyjęto tzw. protokoły dodatkowe do konwencji. Pierwszy z nich dotyczył konfliktów międzynarodowych, drugi zaś – niemiędzynarodowych. Protokoły dodatkowe do konwencji genewskich znacznie rozwinęły ochronę ofiar wojny. Tabela 5 zawiera krótką charakterystykę obydwu dokumentów.
Tabela
Np. w XVII w. Montesquieu wzywał do humanitarnego prowadzenia wojen, potępiając okrutne traktowanie ludności cywilnej, zwłaszcza reprezentującej odmienną rasę. Na kartach projektu
Tamże, § 2.
L. Gelberg,
IV Konwencja dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej z 1907 roku (tzw. konwencja haska), Aneks do konwencji: Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej, podpisana w Hadze, 18 października 1907 roku (Dz.U. z 1927 r., nr 21, poz. 161), art. 23.
Tamże, art. 46.
Tamże, art. 25.
Została podpisana 26 czerwca 1945 roku przez 50 państw na zakończenie konferencji w San Francisco (25–26 czerwca 1945 roku). Polska nie miała reprezentanta na przywołanej konferencji, podpisała Kartę później, jednak jest traktowana jako 51 członek-założyciel. Karta weszła w życie 24 października 1945 roku, po jej ratyfikowaniu przez większość uczestników konferencji w San Francisco. Traktat stanowi umową międzynarodową, na mocy której została utworzona i funkcjonuje Organizacja Narodów Zjednoczonych. Szerzej: J. Rydzkowski,
I. Malinowska,
J. Rydzkowski,
Tamże.
Tamże, R. III, art. 7 pkt 1.
Szerzej: tamże, R. IV.
Szerzej: tamże, R. V oraz VI–VIII.
Szerzej: tamże, R. X.
Szerzej: tamże, R. XII–XIII.
Szerzej: tamże, R. XIV.
Szerzej: tamże, R. XV.
Pierwsza konwencja genewska została przyjęta i podpisana 22 sierpnia 1864 roku i dotyczyła polepszenia losu rannych w armiach czynnych. Podnosiła kwestie dotyczące zajmowania się rannymi podczas walk oraz powołania personelu sanitarnego, odpowiedzialnego za ratunek poszkodowanych. Ponadto akcentowała potrzebę udzielania pomocy wszelkim ofiarom, bez względu na ich narodowość. Wskazywała na niemożność atakowania i potrzebę całkowitej ochrony ludności cywilnej czynnie uczestniczącej w prowadzonych akcjach ratowniczych. Historia konfliktów zbrojnych potwierdzała potrzebę niesienia pomocy poszkodowanym, zarówno wojskowym, jak i cywilnym oraz objęcie ich opieką prawa międzynarodowego. Powyższe miało wpływ na wielokrotną nowelizację pierwotnej wersji konwencji tak, by jej zapisy były adekwatne do potrzeb w tej materii. Po wojnie rosyjsko-japońskiej (1906 r.) konwencja genewska wyznaczyła i poszerzyła zakres niesienia i udzielania pomocy osobom potrzebującym oraz wprowadziła system wymiany informacji o poszkodowanych: „Strony walczące będą się wzajemnie informowały odnośnie do internowania, oraz zaszłych zmian, jak również co do umieszczeń w szpitalach oraz co do zgonów, zaszłych wśród rannych i chorych znajdujących się w ich mocy” (art. 4 konwencji genewskiej z 6 lipca 1906 roku). Kolejnymi wydarzeniami, które niosły zmiany w zapisach konwencji, była I wojna światowa (nowelizacja z 1929 roku) oraz II wojna światowa (1949 r.).
Wyrazisty podział został przyjęty w 1949 roku na cztery konwencje liczące łącznie 429 artykułów. Od tej pory ich kształt nie podlegał zmianom, a w ramach uzupełnienia zdecydowano się w 1977 roku na przyjęcie tzw. protokołów dodatkowych do konwencji.