Ochrona ludności. Wybrane problemy. Bogdan Michailiuk
W celu podjęcia pracy jeńcy wojenni powinni być odpowiednio do niej przygotowani i przeszkoleni. Nie mogą być zatrudnieni w miejscach zagrażających ich życiu oraz niebezpiecznych i uznawanych za poniżające. Konwencja zezwala na zatrudnianie jeńców jako robotników w takich dziedzinach, jak:
a) „rolnictwo;
b) przemysł związany z produkcją i wydobywaniem surowców oraz przemysł fabryczny, z wyjątkiem przemysłu metalowego, maszynowego i chemicznego oraz robót publicznych i budowlanych o charakterze wojskowym lub o przeznaczeniu wojskowym;
c) komunikacja i administracja nie mające charakteru lub przeznaczenia wojskowego;
d) działalność handlowa lub artystyczna;
e) służba domowa;
f) służba publiczna nie mająca charakteru lub przeznaczenia wojskowego”.
Cyt. za: Konwencja genewska o traktowaniu jeńców wojennych (III konwencja genewska), Genewa, 12 sierpnia 1949 r., art. 50.
2 Tj. względem „ich osoby, honoru, praw rodzinnych, przekonań i praktyk religijnych, zwyczajów i obyczajów”. Cyt. za: Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych podczas wojny (IV konwencja genewska), Genewa, 12 sierpnia 1949 r., art. 27.
Opracowanie własne na podstawie konwencji genewskich (I–IV).
Tabela 5
Tzw. protokoły dodatkowe do konwencji genewskich – wybrane treści
1 Art. 35 Protokołu dodatkowego do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r. dotyczącego ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych, Genewa, 8 czerwca 1977 r.
2 Tamże.
3 Warto w tym miejscu uzupełnić, że dokument nie ma „zastosowania do takich wewnętrznych napięć i niepokojów, jak rozruchy, odosobnione i sporadyczne akty przemocy oraz inne działania podobnego rodzaju, które nie są uważane za konflikty zbrojne”. Cyt. za:
II Protokół dodatkowy z 1977 roku do konwencji genewskich z 1949 roku.
Opracowanie własne na podstawie protokołów dodatkowych (I–II).
Ochrona ludności w prawie międzynarodowym opiera się przede wszystkim na prawie wojennym (prawo humanitarne, prawo sił zbrojnych). Na mocy uregulowań prawnych, państwa członkowskie są zobligowane do zapewnienia bezpieczeństwa ludności, zwłaszcza podczas ataku zbrojnego. Ich zadaniem jest zminimalizowanie cierpienia i wyrządzonych krzywd oraz niesienie i udzielenie pomocy osobom poszkodowanym, bez względu na ich narodowość, pochodzenie, płeć, wiek, status majątkowy czy wyznanie.
Podejmując wątek prawnej ochrony ludności, warto w tym miejscu wspomnieć o ochronie prawnej dóbr kultury74. „Dobra kultury i dziedzictwa narodowego stanowią bardzo istotny dorobek poprzednich pokoleń (…). To swoiste świadectwo korzeni i historii naszego społeczeństwa, które potwierdza naszą tożsamość w sensie nie tylko materialnym, ale i duchowym. Pozwala nam na wysublimowanie specyfiki naszej rodzimej kultury oraz dostrzeżenie i zrozumienie, iż polska spuścizna stanowi element uniwersalistycznych wartości Starego Kontynentu”75. Konstatując, istnieje potrzeba ochrony zabytków kultury i opieki nad nimi w możliwie jak najszerszym i najlepszym zakresie. W sferze prawa międzynarodowego zasadniczymi dokumentami regulującymi kwestie ochrony dóbr kultury są:
• Konwencja podpisana w Hadze dnia 14 maja 1954 roku (Dz.U. z 1957 r., nr 46, poz. 212 – załącznik), składająca się z:
– konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego;
– regulaminu wykonawczego;
– protokołu;
– rezolucji;
• Konwencja z dnia 17 listopada 1970 roku dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury (Dz.U. z 1974 r., nr 20, poz. 106);
• Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjęta w Paryżu dnia 16 października 1972 roku (Dz.U. z 1976 r.,
nr 32, poz. 190) – zobowiązanie traktatowe wzmacniające i poszerzające ochronę dóbr kultury.
2.1.2. Prawo krajowe – Polska wobec ochrony ludności
W naszym kraju istnieją regulacje prawne, które podejmują na swych kartach problematykę ochrony ludności (zob. tabela 6).
Tabela 6
Polskie prawo wobec ochrony ludności
Opracowanie własne.
Podejmując wątek uregulowań prawnych dotyczących kwestii ochrony ludności w Polsce, należałoby wyjść od najwyższego rangą aktu prawnego – Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, która w art. 5 wskazuje, że Polska „zapewnia wolności człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska”76.
Kolejnym dokumentem prawnym, który wskazuje na potrzebę ochrony ludności, jej mienia i środowiska jest stworzona na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa lub konfliktu zbrojnego ustawa z 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony RP77. Art. 2 wskazuje, że „umacnianie obronności Rzeczypospolitej Polskiej, przygotowanie ludności i mienia narodowego na wypadek wojny oraz wykonywanie innych zadań w ramach powszechnego obowiązku obrony należy do wszystkich organów władzy i administracji państwowej oraz innych organów i instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, podmiotów gospodarczych i innych jednostek organizacyjnych, organizacji społecznych, a także każdego obywatela w zakresie określonym w ustawach”78. W dalszej części dokumentu ustawodawca stwierdza, iż ochronę dóbr kultury na wypadek wojny realizowana będzie m.in. w ramach zadań obrony cywilnej: „obrona cywilna ma na celu ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków”79.
Na podstawie art. 17 ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej wydane zostało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 2002 roku w sprawie szczegółowego zakresu działania Szefa Obrony Cywilnej Kraju, szefów obrony cywilnej województw, powiatów i gmin80. Dokument wskazuje zadania obrony cywilnej oraz obowiązki i uprawnienia organów administracji państwowej, innych organów i instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, podmiotów gospodarczych oraz organizacji społecznych. Określa ponadto, że do zakresu działania szefów obrony cywilnej województw, powiatów i gmin, na ich obszarze działania, należy:
1. „dokonywanie oceny stanu przygotowań obrony cywilnej;
2. opracowywanie i opiniowanie planów obrony cywilnej;
3. opracowywanie i uzgadnianie planów działania;
4. organizowanie i koordynowanie szkoleń oraz ćwiczeń obrony cywilnej;
5. organizowanie szkolenia ludności w zakresie obrony cywilnej;
6. przygotowanie i zapewnienie działania systemu wykrywania i alarmowania oraz systemu wczesnego ostrzegania o zagrożeniach;
7. tworzenie i przygotowywanie do działań jednostek organizacyjnych obrony cywilnej;
8.
W nomenklaturze międzynarodowej i kluczowych dokumentach pojawia się pojęcie „dóbr kulturalnych”. Dobra kulturalne stanowią kategorię przyjętą w konwencjach międzynarodowych regulujących zasady ich ochrony w razie konfliktu zbrojnego w celu określenia rodzaju dóbr kulturalnych, które – bez względu na pochodzenie oraz osobę właściciela tych dóbr – posiadają wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego i narodu i z mocy konwencji należy zapewnić temu dziedzictwu ochronę międzynarodową, opiekę i poszanowanie (zob. K. Niciński, K. Sałaciński,
Do dóbr kulturalnych (w ujęciu Decyzji Nr 250/MON z dnia 4 sierpnia 2005 roku w sprawie przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej: „dóbr kultury”, a także załącznika do Decyzji: Instrukcja w sprawie zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej) według art. 1 Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z Regulaminem wykonawczym do tej konwencji oraz Protokołem o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanych w Hadze dnia 14 maja 1954 roku (Dz.U.
z 1957 r., nr 46, poz. 212) – zalicza się trzy grupy dóbr:
• dobra ruchome lub nieruchome stanowiące: zabytki architektury, sztuki lub historii, zarówno religijne, jak i świeckie; stanowiska archeologiczne; zespoły budowlane posiadające znaczenie historyczne bądź artystyczne; dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, a także zbiory naukowe i poważne zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcje wyżej określonych dóbr;
• gmachy, których zasadniczym i stosowanym w praktyce przeznaczeniem jest przechowywanie bądź wystawianie dóbr kulturalnych ruchomych, określonych w punkcie powyżej, np. muzea, wielkie biblioteki, składnice archiwalne, a także schrony mające na celu przechowywanie w razie konfliktu zbrojnego dóbr kulturalnych ruchomych określonych w punkcie powyżej;
• ośrodki obejmujące znaczną ilość dóbr kulturalnych wskazanych w punktach powyżej, zwane „ośrodkami zabytkowymi”.
Polskie prawo określa dobra kultury mianem „zabytków”, nazywając je bogactwem narodowym i nakładając obowiązek ich ochrony na wszystkich obywateli (zob. art. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r.
B. Michailiuk,
Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r.
Ustawa z dnia 21 listopada 1967 roku
Tamże, art. 137.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 2002 r.