In stede van die liefde. Etienne van Heerden
onder in die leegte, flikker die rivierwater met sy nat boomwortels, rivierklip en palmiet, en oop sandbanke waar ’n reier wei.
Koel slaan die riviergeur teen sy regtersy op, en dan is hy by Pniel se begraafplaas met die bossies vars blomme op elke graf verby. Die huisies het outydse stoepe. Dogtertjies met bobby socks speel in die strate, en by die algemene handelaar staan ’n man in ’n voorskoot en kyk nuuskierig na die wit kind wat hier ingery kom. Hy hou die seun dop wat opry tot by die groot kerk wat oor die dorp uitkyk en op die trappe gaan sit met sy fiets wat langs hom lê. Die kind het atletiekklere aan, Paul Roos s’n. Sou hy nie weet dis ’n bruin dorp nie?
Die seun sit daar, met ’n onrustigheid in hom. Hy ruik die vel aan sy boarm, soos hy altyd maak wanneer hy troos soek. Die geur van Deep Heat stoom uit sy warm spiere op. Hy wag, en die dorp gaan sy gang. Hy sal iemand moet vra. Daar by die handelaar gaan mense in en uit, en elkeen wat na buite kom, staan eers ’n rukkie en opkyk na die kerk se trappe. Hy weet nie hoe om sy vraag te formuleer nie. Hy voel soos ’n oortreder. Asof hy die mense kom beloer.
Wat sou sy pa sê as hy hom nou hier sien? Vir sy pa is daar geen saak met die bruin atleet nie. Hy is buite die gesigsveld. “Die politiek sorg vir die Kleurlinge,” het hy oor die foon gesê. “Laat hulle teen hulself meeding. Leer julle dit nie in daardie duur skool nie?”
In sy pa se gesprekke met hom is daar onderdrukte frustrasie. Stoom onder druk. Atletiek is vir hom die tweede prys. Hy’t Christian as vleuel gesien in die sterkste skolespan in die WP. Rugby is die Afrikaner se sport. Atletiek het iets Engels daaraan.
Wanneer Christian om die vierhonderd se laaste draai kom, verbeel hy hom dikwels dat hy uit die hoek van sy oog sy pa in sy rugbybaadjie sien staan in die skaduwees van die pawiljoen; eenkant, alleen.
Christian klap met sy vuiste teen sy bobeenspiere. Hy is aan die afkoel. Miskien moet hy net vra: waar is die skool? Maar dan sal daar sekerlik ’n teenvraag kom. “Wie soek kleinbaas?” Moet hy dan maar net inry daar by die nou straatjies waar die ou mense op stoepe sit en hoenders pik-pik om huise? Verby al die voordeure wat oopstaan?
Christian sien nie kans nie. Daar is ’n skeiding wat diep en volkome loop. Hy trap die dorpie uit. Terug, stadig en afgetrokke. Langsaam klim hy weer die pas uit, en gly ingedagte aan die ander kant af, deur die swaaie van die pad, met die loom nagevolg van inspanning in sy lyf.
Dit is laatmiddag. In die verte lê Tafelberg in rosige dynserigheid.
*
In die skoolgange, in die druk beweeg van klasse, hoor hy dit in die verbygaan: “Syster van Pniel.”
Hy kyk vinnig oor sy skouer, want gepaard met dié frase was daar ’n ander stem: “Die vierhonderd se beste skoletyd.”
Hy is op skool omring van jaloerses – iets wat hy sy lewe lank sal moet verduur. En nou is dit veral die stilte oor die bruin seun wat die graad van jaloesie aandui. Die maats wat vroeër met hom oor die ander atleet gepraat het, is deesdae stil. Dalk is dit oor die implikasie wat iedereen tref: swart teen wit, op dieselfde atletiekbaan.
Ek wil teen hom hardloop, sou Christian aan sy onderwyser, die kenner van klassieke beskawings, kon sê. Wat die antwoord sal wees, weet Christian nie. Hy is net seker dat dit in die buurt van ongeloof en verontwaardiging sal val.
Die volgende Sondagmiddag trap hy weer die pas uit. Dis wat hom Christian maak. Hy gaan nie opgee nie. Die Suidooster druk van agter, en dra hom warm en onrustig die pas oor. Koue sweet lê oor Christian se lyf. Hy’t ’n klein rugsakkie op sy rug. ’n Bottel water, opgerolde tameletjie, ’n paar glukosepille, sonbrandmiddel, stophorlosie. Deep Heat-buisie. Sweetband. ’n Skoon frokkie.
Sy hart klop vinnig toe hy Pniel binnery. Hy swenk beslis by ’n straatjie in. Hoenders nael voor hom weg. Hy hou by ’n vrou stil en vra dadelik: “Waar is die plek waar die skoolkinders atletiek oefen?”
Sy beduie hier af, daar by die perskeboordjie verby, afdraand, oppas vir die duwweltjies en die fietswiele, dan links tussen die bome deur, daar’s die oop veldjie wat die boer vir die gemeenskap gegee het.
Christian staan en kyk na die ruwe grondbaan en die laerskoolkinders wat op die gras sokker speel. Die voetspore op die baan – watter is Syster s’n? Hy gaan sit eenkant onder die bome en die sokkerspel ontaard in ’n konsert. Die vreemdheid om ’n wit mens hier te sien, en om deur hom dopgehou te word, laat die kinders gillend allerlei akkels uithaal. Dit val en doen handstande en wawiele en skop kamma mis.
Hy draai van hulle weg. Die wind het byna gaan lê, en son sypel deur die blare. Hy hoor water oor klippe murmel, en baie ver weg motors op die verbypad.
Skielik is hy daar. ’n Hardloper. Jy sien dit in die tred en die rug. Die een hand roer onrustig teen die dy. Hy’t sy oog op die ligte windjie. Die kinders spaander uitmekaar en Christian sak in die gras weg. Die seun het hom nog nie gesien nie. Christian hou hom dop. Die dun, besliste kop. Rooi broek. Ligte, seningrige arms. Nie baie gewig aan die bolyf nie, niks om hom terug te hou nie. Hy’s kleiner as Christian. Goeie bene, lank in die dy; dun enkels. Die son skyn koper oor sy vel en druppeltjies pêrel teen sy slape. Hy’t al opgewarm, dalk gedraf tot hier, en stroop sy T-hemp af. Oor sy rug, van links onder die ribbe tot hoog teen die regterskouer, lê ’n haal; ’n glinsterende litteken.
Eers later jare sou Christian besef dat daardie haal met eerste oogopslag vir hom die sweephaal was wat Stanley Syster gedryf het. En nog later sou hy besef dat hy ook so ’n haal oor die rug het. Wie dit aan hom gegee het, weet hy nie. In sy geval is dit onsigbaar, maar dis die merk van die werkverslaafde, die uithaler. Hy weet net nou, daar onder die bome, dat hy Stanley Syster verstaan. Hulle hardloop dieselfde resies.
Terwyl Christian hom ongesiens dophou, begin Stanley deur sy oefenrondtes gaan. Eers ’n lui draf, met losskud van skouers en hande, die kop wat draai. Iemand wat tuiskom in sy eie lyf, en hom instel op die baan en die omgewing. By die reuk van grond en kikoejoe en verrottende blare, by die windjie en die blou dag.
Dan strekoefeninge, hopeloos verkeerd gedoen; gevaarlik, selfs, vir die spiere. Fartlek-oefeninge. Verrassende vaart. Mens sal hom moet dophou van die tweehonderdmerk af. Dan, uiteindelik, die eerste insak by die wegspringplek waar die grond al klipperig getrap is. By die wit kalkklip in die gras. Stanley skiet weg asof hy uit blokke kom, en hy hol asof hy die duurste skoene aanhet. Die kaalvoete vreet gruis en klein stoffies hang by elke voetspoor. Papnat die lyf, die haal oor die rug glinster meer met elke tree, asof dit iedere keer ’n nuwe sweepslag kry.
Ná die rondte draf hy lossies verder, die asem wat nou stoot, die maagspiere wat werk vir die longe. Hy skud sy kop om sy nekspiere los te kry, en skiet dan opnuut weg. Weer en weer om die baan, ’n verbetenheid wat Christian herken as sy eie.
Later draai Christian saggies op sy rug. Die lang gras vou oor hom. Daar lê hy en luister na die hale wat spoed opbou en bedaar, die sleepvoete soos Stanley sy lyf ná elke rondte losskud; dan weer die dowwe plof soos van geweerskote.
Hy wil sy hande oor sy ore sit. Skaamte oorweldig hom.
*
Daarna is Christian nooit weer alleen op die tartan van Coetzenburg nie. Die skaduwee wat aan sy lyf hel, se naam is Syster. Wanneer hy laatmiddag om die boonste draai kom en die lae middagson skuins oor sy skouer val en sy pompende skaduwee van agter by hom verbyskuif en voor hom uithardloop, maak hy sy oë toe en haal alles uit.
Ook snags, in sy koshuisbed, maak hy sy oë toe.
Ek móét teen hom hardloop. Is dit sonde, Vader, om die beste te wil wees? Die beste tussen ál die ander, op een en dieselfde baan?
*
Sy bors is oop, oper as ooit, toe hy teen die einde van die atletiekseisoen Helshoogte weer uitry. Sy bene voel die bult skaars. Hy vlieg oor die berg se rug en suis die groen kom van Banhoekvallei in. Wingerde, werkershuise en telefoonpale blits by hom verby. Jillende kinders dans op ’n damwal en wuif na hom.
Dis ’n windstil dag, en hy’t alles gepak: sy waterbottel, twee stukke sjokolade, vrugte wat hy by die huishoudster van Prima Novakoshuis afgebedel het. Hy swaai die straatjie