Şəhid Ənvər Paşa. Nevzat Kösoğlu
halında, Cəmiyyət yaxud Partiya, gücünü nə ölçüdə qoruya biləcək? Hökuməti elan etdirən və Sultan Həmidi taxtından endirən gücün, son təhlildə ordu olduğunu hər kəs bilməkdədir. O günlərdə Paris mərkəzli “İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti”nin hadisədən xəbərdar belə olmadığı deyilə bilməkdədir. (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 70-71) Sultan II. Əbdülhəmidə qarşı icra edilən fövqəladə üslubsuz, çirkin və heç bir qayda tanımayan mübarizə üsulu indi Hökumətin siyasi mühitinə daşınmışdır. Hələ kifayət qədər qavranıla bilməmiş, həzm edilməmiş bir siyasət mühitində, bu nizamsız mübarizələr içində, öz iqtidarlarından qeyri həll tanımayan təşkilatlar və insanlar belə bir gücdən imtina edə bilərlərmi?
31 Mart hadisələrinin də xəbərdarlıqlarıyla, bu mövzuda zehnən bir addım daha atılar və ordunun siyasətdən uzaq dayanması, ancaq Hökumət və azadlığı qorumaq mövzusunda müşahidəçi və qoruyucu – hökumət və azadlıq – olması fikri ağırlıq Kazanır. Bu gün, o günlərdən yüz il sonra Ordunun hələ Respublika və dünyəviliyi müşahidəçi və qoruyucu olduğunu və bunu qanunlara əks etdirməyə çalışdığını görmək düşündürücüdür. Demokratiyanın balans nizamını tanklarla edən bu zehniyyət yüz il əvvəlini çaşdırıcı bir şəkildə təkrar etməkdədir.
Sultan Əbdülhəmid Xan, taxtdan endirilib Selanikdə Alatini köşkündə oturmağa məcbur edildiyində İttihad Tərəqqi lideri olan Tələt Paşa ağılına gələn və qarşılaşdığı bir çox sualı yazılı hala gətirərək bunların Sultan Həmiddən soruşulması üçün Fəthi Bəyi göndərər. Fəthi Bəy onu ziyarət edir; Sultan Həmid bütün suallara tək-tək cavablar verir; bunlar dövlətin rəhbərliyiylə əlaqədar məsələlərdir. Ordu-siyasət əlaqələrində belə söyləyir:
"Bəyəfəndi oğulum, dünən fikirlərimi soruşduğunuz mövzular arasında ehtimalla yazmağa gərək görülmədiyi üçün yer verilməmiş bir məsələ var ki, başdan yazmağımızı nəsihət edəcəyəm. Ordunu siyasətin xaricində tutun. Sizin, bu günün irəli gələnləri arasında olduğunuz gerçəyini göz qar-şısında tutaraq deyəcəm ki, bu xüsusu təmin üçün zərurət etsə, hər cür fədakarlığı, zərurət etsə, mənfi nəticələri də gözə alın. İfadə edilmək istənməyən hansı vəziyyətlər və şərtlər içində olursa-olsun, məni bura gətirməyə vəsilə olan son əsgəri hadisədə, əgər mən sizə tövsiyə etdiyim əsgərin siyasətdən kənar tutulmasının əksinə düşünsəydim, nov kimi qan axardı. Ordu siyasətə itələnilmiş olsa, bu səhv yalnız daxili narahatlıqlar doğurmaqla qalmaz, vətənin müdafiəsini zəruri edən səbəblər qarşısında, allah qorusun məmləkətin müdafiə etməsini qeyri-kafi etmək kimi kompensasiyası qeyri-mümkün fəlakətlərə gətirib çıxarar." (F. Okyar, haqqında danışılan əsər, s. 116)
Sanki Sultan Həmid Balkan savaşından xəbər verir.
Ənvər Paşa Savaş Naziri olduqdan sonra orduda reallaşdıracağı böyük islahat içində siyasətdən təmizləməyi də əhəmiyyətli ölçüdə bacarır, orduya yeni bir hava Kazandırılır. Ancaq çox əvvələ söykənən əsgər-siyasət əlaqəsi, şübhəsiz ki, tamamilə yox edilə bilməyəcək. O qədər ki Milli Mübarizənin sonunda Mustafa Kamal Paşa da eyni problemlə qarşılaşacaq.
31 Mart Hərəkatının özü də, basdırılması da birbaşa əsgərin siyasi əməliyyatları idi və sonunda Sultan Həmid taxtdan endirildi. Daha sonra ordunun bir qolu ilə müxalifətin iç-içə girdiyi görülür. 1912-ci ildə başlayan Alban qiyamını, müxalifətdə olanlar əsgər-vətəndaş birliyində bir qorxu görməzlər. Albanlar arasında ağlasığmaz təbliğatlar aparılır; "dövlətin namaz, oruc və saqqal kimi müqəddəsatdan vergi alacağı" söz-söhbətləri yayılar. Müxalifətdən Rza Nur qiyam qaldıranları qəhrəman elan edir: "Albanları üsyana təşviq etdiyimi mən öz əllərimlə yazdım. Bu, qüsur deyil iftixar səbəbidir. Zalımlara qarşı üsyan haqdır və qəhrəmanlıqdır. Albanlar… dövləti İttihadçılardan qurtarmaq üçün üsyan etdilər." (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 125) Bir qrup zabit eynilə Resneli Niyazi və Ənvər Bəy kimi silahlanaraq dağa çıxırlar. Hərəkatın öndərlərindən Kapitan Tayyar Bəy bunları söyləyir:
"Bundan dörd il əvvəl hökumətimizi bir fəlakətə düşməkdən qurtarmaq üçün ayağa qalxdığımız kimi, bu səfər də məmləkətimizin başına çox böyük fəlakətlər gətirmiş və daxili-xarici savaşlar olmasına səbəb olmuş olan ibtidai bir heyətin pəncəsindən vətənimizi qurtarmaq üçün qiyam qaldırdıq." (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 127)
Üsyanı yatırmağa gedən əsgərlərin bir qisimi üsyançılara qatılırlar. Əsgər Sultan Həmid rəhbərliyinə qarşı istifadə etdiyi üsulları, indi İttihadçılara qarşı istifadə etməkdədir.
"Siyasi mübarizənin “Əsas odur rəqib ölsün” nöqtəsinə gəlib çıxan bir mərhələdə hər hərəkat rəqibin ölməsinə yaradığı nisbətdə məqbul və haqlı idi. Bu dəfə ordunun siyasətə müdaxiləsi, müxaliflər tərəfindən optimist şərhlər edilir “Hökumət nigehbanlığı” olaraq qiymətləndirilirdi." (Prof. Dr. Əli Birinci, Azadlıq və Müttəfiq Təriqəti, II. Hökumət dövründə İttihad və Tərəqqiyə qarşı çıxanlar, İst.1990, s. 176)
İttihad Tərəqqinin əsas simalarından Dr. Bahattin Şakir də eyni şeyləri Cəmiyyət üçün düşünürdü. Cəmiyyət Osmanlı imperatorluğunun əhyası vəzifəsini üzərinə götürmüşdü, "Cəmiyyət, ordu ilə birgə vətənin hərisi (qoruyucusu), azadlıq və hökumətin nigehbanıdır (müdafiəçisidir). Cəmiyyət, vətənin və ordunun timsalidir." (Mühittin Birgen, haqqında danışılan əsər, c. I, s. 67)
Siyasətə girmək istəyən əsgərlər hər zaman vardır, bunun vəsilələri olaraq da Sultan Həmid dövründəki şikayətlər eynilə davam etməkdədir; Sarayın yerini Cəmiyyət alıb. Cəmiyyətə daxil zabitlərin şəxsi işləri asanlıqla getməkdə, təyin və rütbə qalxmaları edilməkdə, Cəmiyyətdən olmayanlarınkı süründürməçilikdə qalmaqdadır.
1912-ci ildə seçkilərini İttihad və Tərəqqi böyük bir əksəriyyətlə Kazanmış, daha əvvəl müxalifət tərəflərində olan yüzə yaxın millət vəkili Məclisdən kənarda qalmışdır. Bu seçkilərdə Cəmiyyət bəzi bölgələrdə ordunu istifadə edərək seçkilərə müdaxilə etmişdir. Narazı müxalif ətraflarda iqtidara qarşı silah istifadə etməkdən başqa çarə qalmadığı fikri asanlıqla inkişaf edir. (T. Alkan, haqqında danışılan əsər, s. 132)
Ordu içində “Halaskaranı Zabitan” qrupu qurular. Bunlar da məmləkəti Saraydan qurtaranlardan qurtaracaqlar… Rumelidə, “Top”, “Silah”, “Süngü” adlarıyla jurnallar yayımlanmaqda və hərbiçilər yazılar yazmaqdadır. (H. Ba-yur, haqqında danışılan əsər, c. 2, qıs. 1, s. 232)
Qurtarıcı zabitlər iki imzalı bir məktubu 18 iyul 1912-ci ildə yığıncaq halındakı Hərbi Şuraya verirlər. Bir neçə gün əvvəl, “İttihad Tərəqqi” dəstəkli Sait Paşa Hökuməti Məclisdən etibarlılıq Kazanmasına baxmayaraq, istefa vermişdir. Qurtarıcılar Kamil Paşa rəhbərliyində bir Hökumət qurulmasını və seçkilərin dərhal yenilənməsini istəməkdədir. Şura başçısı Nazim Paşa bu zabitlər haqqında intizam əməliyyatı keçirmək yerinə, məktubu Padşaha təqdim edir; “Halaskarlar”la “dirsək təması”ndadır. Sultan Rəşad, İtalyan savaşı səbəbiylə təhlükə içində olduğumuzu və əsgərlərin