Şəhid Ənvər Paşa. Nevzat Kösoğlu
içinizdə sözünü tutmayan və yaxud xainlik edən olsa, bu gördüyünüz bıçaq və rovelverlə öldürülsəniz, qanınızı halal edərsinizmi?
– Edərik.
– And içirsinizmi?
– İçirik. undan sonra kəndlilər sağ əllərini “Quran-i Azimü'ş-şan”a və sol əllərini rovelver və bıçaq üzərinə qoyaraq “İsm-i Cəlalı” təkrar edərək keçirdilər”.
İyirmi yeddi yaşındakı qiyamçı Osmanlı zabiti Tikveşdə bu təhrik edici nitqi söyləyərkən tək deyil. Kolağası Niyazi bəy də Monastır dağlarında eyni sözləri təkrarlayaraq Təşkilati genişlətməkdədir. Ətraflarındakı insanların sayı getdikcə artmaqda, ətraf kəndlərin seçilmiş adamları da təşkilata qəbul edilməkdədir. Bir tərəfdən də “İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti” “Dersaadet”ə teleqraflar göndərərək hökumətin elanını istəməkdədir. Bu ərəfədə Selanikdəki bir qəzetdə, mayor Ənvər bəyin itkin düşdüyü və “Gənc türklər” tərəfindən öldürülmüş ola biləcəyi istiqamətində bir xəbər çıxır. Ənvər bəy dərhal Avropa qəzetlərinə bir məktub göndərərək öldürülmədiyini, Hökumətin elanı üçün dağa çıxdığını bildirir. Müfəttiş paşaya da vəziyyətini və niyyətini bildirən bir məktub göndərir.
Selanik mərkəz komandiri Nazim bəyi vuran Mustafa Nəcib, Ənvər bəyin əmisi Xəlil Bəy və leytenant Məlik bəy də postlarını tərk edərək dağa çıxır, Ənvərin yanına gəlirlər. Ənvər bəy bir silahlı qüvvələr idarə heyəti hazırlayır və buna görə qüvvələr yaradılmağa başlayır. Şövkət Süreyyanın söylədiyinə görə, Ənvər bəy qabaqcıl zabitləri yanına çəkərək, lakin əsgərləri qarışdırmadan xalq qiyamı etmək istəyir. Özü də xatirələrində Selanikdəki Mərkəzi-Ümumiyə, avqustun ortalarına qədər gözləmək mümkün olsa, ümumi bir xalq qiyamı etməyi təklif etmişdir. "Tikveş qəzasındakı iyirmi beş min müsəlman əhalinin kamilən hazır olduğunu bildirmişdim", – deyir. Keçən zaman ərzində zabitlərlə də əlaqəsi olmaqla birlikdə əsas etibarilə xalqı cəmiyyət ətrafında təşkilatlan-ırmağa çalışır.
Saray bu qiyamları önləmək üçün hazırladığı birlikləri gəmilərlə Makedo-niyaya göndərməyə qərar verir və General-leytenant Şemsi Paşanı Monastıra göndərir. Bir neçə gün ərzində Sultan Həmidin də çox güvəndiyi Şemsi Paşanın Monastırda vurulduğu xəbəri gəlir. Saray ilə danışmış, qiyamçıları yox etmək üçün tam səlahiyyətlə mükafatlandırılmış olaraq poçtun pilləkənlərindən enib avtomobilinə minən Paşanı, ətrafındakı alban gözətçi qüvvələrinin arasından keçərək yaxınlaşan gənc leytenant Atif bəy, üç əl atəş açaraq vurmuşdur. Meydan qarışmış, silahlar açılmış, bir qiyamət qopmuşdur, amma gənc leytenant çox soyuqqanlı bir şəkildə aradan çıxmş və ələ keçməmişdir. Gündüz işlənən və şübhəlisi tutula bilməyən bu cinayət hər yanı sarsıdar.
Resneli Niyazi də birlikləriylə Monastıra enərək Ordu Müşiri Tatar Osman Paşanın evini mühasirəyə alır və Paşanı dağa qaldırar. Monastır qubernatoru Hifzi Paşanın, "Monastırda məndən başqa hər kəs “İttihadçıdır”…" dediyi ətrafda yayılır. Gözü çox qorxmuş olan Hifzi Paşa, Saraya göndərdiyi teleqrafda, "Selanik və Kosova vilayətlərinin də Monastır kimi olduğunu və Anadoludan gətiriləcək əsgərlərin, “ittihadçılar”a qarşı silah istifadə etməyə-cəklərinin xəbər alındığını" bildirir. (Aydəmir, haqqında danışılan əsər, 1.c., s. 555)
Bu vaxt Ənvər bəyə Mərkəzi-Ümumidən kağız gəlir: "Ümumi üsyan baş verəcək və əgər Sultan razı olmazsa İstanbula hücum olunacaq. Tikveşdə top-lanan Mustafa Nəcib Əfəndinin əmrindəki Birinci Milli Batalyon ilə Körpülü, İştib Milli Batalyonlarıyla bir alay təşkili ilə hərəkətə hazır olmaqlı olduğum yazılırdı." (Çingiz, haqqında danışılan e. ,s.121)
Ənvər bəy, 22 iyul 1908-ci ildə yoldaşlarıyla birlikdə Körpülüyə gedir. Əmin Ağanın evinə düşür. Əsgər-vətəndaş şəhərin ağsaqqalları ilə görüşür. Cəmiyyətin Körpülü idarə heyətinə, sabahısı gün Hökumət evindən Hökuməti elan edəcəyini bildirir və hazırlıq görmələrini istəyir.
Sabahısı gün Hökumət evinin qarşısında toplanan xalq, “yaşasın millət, hökumət, azadlıq” deyə qışqırmaqdadır. Bir molla dua edir, bir bolqar keşişi bolqarca çıxış edir, Ənvər bəy də Türkcə bir çıxış edir və hökuməti elan edirlər. "Yaşasın vətən, azadlıq sözlərini hamı birlikdə təkrar etdik. Bu sırada üç top atıldı. Əsgər də salam vəziyyətində duaya qatıldı; sonra qışlalarına çəkildilər". Körpülüdə Hökumət elan edilmişdir!… Baş məmur və komandir baş verənləri ümumi müfəttişliyə bildirir. Ənvər bəy də bir teleqraf göndərir və "Xəstəni müalicə etdik", – deyir. Eyni gün ordu mərkəzi olan Monastırda, “İttihad və Tərəqqi” Mərkəz Heyəti azadlığın elanına qərar verir. Möhtəşəm bir mərasim təşkil edilir və Qərargah mayor Vehip Bəy (Paşa) bir top maşının üstündə Hökumət bəyannaməsini oxuyur. Musiqi səslənir, toplar atılır, böyük şənlik olur. Kolağası Niyazi bəy və yoldaşları da Resnedə azadlığı elan edirlər.
Sultan Həmid yorğundur və çox çətin vəziyyətdədir. Rumelidəki az qala bütün ordu birliklərində eyni havanın əsdiyini və artıq geri dönüşün mümkün olduğunu görməkdədir. Özünə sadiq görünən əsgərlərə nə qədər güvəndiyi də müəyyən deyil. Daha sonrakı 31 Mart Hərəktında də görəcəyik ki, o, Osmanlı əsgərini bir-biriylə döyüşdürməyə əsla razı deyil. Yaxşı nə edəcək? 23 Iyul 1908-ci ildə Osmanlı xaqanı ikinci hökuməti elan edir və tətil edilmiş olan Məclisi Mabusanı yığıncağa çağırır.
Zəfər Kazanılmışdır, yəni zəfər olduğu sanılmışdı. Bütün Osmanlı ölkəsində İttihad və Tərəqqinin öndərliyində şənliklər keçirilir, "Azadlıq!" şüarları eşidilir. Ənvər Bəy xəbəri Tikveşdə eşidir.
"Artıq hamımız məmnun idik. Qan tökülməyə ehtiyac qalmadan məqsədə nail olunmuşdu. Şirinlik paylandı. Jandarmaya yemək verildi. Sonra dərə kənarındakı məktəb meydanında əsgər və əhali toplanaraq hökumətin faydalarına və bundan sonra qardaş kimi yaşamaq barəsində müxtəlif dillərdə çıxışlar oldu, dua edildi".
Bu nitqlərin və Sultan Həmidin ifadəsiylə “xəyal-i şairanə”lərin nə qədər qısa ömürlü olduğunu, hətta ölü doğulduğunu “İttihadçılar” çox keçmədən anlayacaqlar. Ancaq, bədəli ağır olacaq.
Ənvər Bəy Selanikə çağırılır. Osmanlı “Tərəqqi və İttihad Mərkəzi” teleqrafında belə deyirdi: "Bu gün bütün Selanik xalqı axşam qatarı ilə təşrifinizə intizar edəcəyindən, daha əvvəl hərəkətinizin bildirilməsi xahiş olunur". Yola çıxır.
"Stansiyalar dolu idi. Gevgili stansiyasında bütün xalq çıxmışdı. Burada xalqın göstərdiyi təvəccöhə dözə bilməyərək ağladım. Qatarın hərəkətində toplar atılmağa başladı".
Qatar Selanikə yaxınlaşarkən artıq Ənvər Bəyin də havası dəyişmişdir və Selanikə enərkən azadlıq qəhrəmanı olaraq coşğun izdiham tərəfindən qarşılanacaq.
"Saat birə doğru Selanikə çatdıq. Az qala bütün Selanik əhalisi stansiyada idi: Coşğun qışqırıqlar, sevinc qışqırıqları içində qatar stansiyaya girdi.
Olduğum