Spiskowcy wyobraźni. Agnieszka Taborska

      Psychoanalityczne gry – obok oswobodzenia wyobraźni i zachęcenia do absolutnej szczerości – miały zdrową funkcję rozśmieszania uczestników. Wyborny trup w wersji literackiej i wizualnej był przejawem spontanicznego poczucia humoru, bezkarnie wykrzywiającego rzeczywistość przez złożenie jej kawałków na opak. Surrealistyczne kolaże, obrazy, meble i przedmioty zabawiały się ze światem na podobnie bezpardonowych zasadach.

      Surrealiści nie gardzili humorem o korzeniach ludowych: lubili popularne filmy i teatrzyki rewiowe, jeśli tylko nie zawierały zbyt dużo sprośnych żartów, niemożliwych do pogodzenia z wiarą w miłość szaloną. Ludyczność, radość życia i dystans do własnej osoby należą do zbyt rzadko dziś wymienianych cech ruchu, który z czasem skostniał w dogmatyzmie120. Jeśli wierzyć relacjom uczestników zbiorowych zabaw, śmiech nieodłącznie towarzyszył surrealistom „odkrywającym” paryskie zaułki i bretońskie miasteczka, śledzącym kolejne epizody popularnych seriali: Fantomasa i Wampirów Feuillade’a, brodzącym w rzeczkach w poszukiwaniu agatów, wypatrującym osobliwości na pchlich targach, pozującym w tekturowych autach lunaparku, odwiedzającym uliczne bale, spędzającym długie godziny w kawiarniach i bistrach, wywołującym głośne skandale, żarliwie dyskutującym o polityce, seksie, wolności i wyobraźni. Jedną z pierwszych decyzji grupy było odrzucenie snobistycznego Montparnasse’u „poważnych” artystów na rzecz ludowego Montmartre’u miejskich włóczęgów, robotników, marynarzy, prostytutek i alfonsów (większość odwiedzanych przez surrealistów kawiarń oraz mostek kapitański – ulica Fontaine’a, na której Breton z kolejnymi żonami mieszkał całe życie – były o rzut kamieniem od placu Pigalle).

      Dokonawszy wyboru „złej” dzielnicy, w której toczyć się miała historia ruchu, adepci nowego kierunku przystąpili do podważenia wizerunku artysty. Za instrument do niekończących się zabaw z własną twarzą posłużył im wynalazek epoki: automat do legitymacyjnych zdjęć. Stojące na antypodach narcyzmu seryjne fotografie, na których Ernst, Tanguy i bracia Prévert wygłupiają się niczym uczniacy na wagarach, skłaniają do zrewidowania opinii o surrealistach jako napuszonych egocentrykach. Bardziej przewrotnym przejawem antyportretu były drukowane w 1942 roku w „First Papers od Surrealism” zdjęcia mistyfikatorskie. Amerykańskiej publiczności, ciekawej obliczy francuskich awangardzistów, surrealiści woleli zaprezentować się w przebraniu: Ernst – brodatego pustelnika, Magritte – krótkowzrocznego kolonisty, Carrington – farmerki z południowego stanu ze zdjęcia Dorothei Lange. Przesłanie tej mistyfikacji jest oczywiście złożone: znalazłszy się nie całkiem z własnej woli w Nowym Jorku, paryżanie z wyboru woleliby być gdzie indziej, toteż wykorzystali okazję, by w cudzym ciele prysnąć jak najdalej. Efekt ich zabawy jest jednak przede wszystkim komiczny.

      Śmiech stanowi wyraz niepokory, przejaw wolności i odwagi cywilnej, instynktowną reakcję na świat, złożony – jak zawsze – w głównej mierze ze strasznych mieszczan w strasznych mieszkaniach. Jest inicjacją przywracającą godność stłamszonej spontaniczności, pozwalającą stłuc skorupę powagi i oportunizmu. Poczucie humoru scalało grupę złożoną z silnych indywidualności, lecz nonkonformizm i zamiłowanie do prowokacji zwiastowały mające wkrótce wybuchnąć spory. Salwy śmiechu nierzadko zapowiadały równie spontanicznie wymierzane policzki.

      Dla Jacques’a Vaché humor był sposobem na duchową dezercję i pozostanie przy zdrowych zmysłach poprzez zachowanie dystansu do wojennej rzeczywistości. Stanowił sposób na przeżycie. Nieco później dla Aragona stał się warunkiem do powstania poezji. „Cóż za poczucie humoru znaleźć można u wszystkich wielkich poetów! Wystarczy wspomnieć Lautréamonta”121 – pisał w Rozprawie o stylu. Optymista Tzara wierzył, że humor zdławi kiedyś konflikty między jednostką a społeczeństwem. Traktował go (jak Breton) jako wypadkową przypadku, wyrosłą z przeciwstawnych uczuć nierozdzielną cząstkę każdego ludzkiego działania122.

      Na ankietę Czy humor jest postawą moralną? twierdząco odpowiedział na łamach pisma „Le Surréalisme au service de la Révolution” poeta i czołowy teoretyk surrealistów serbskich, Marco Ristitch, widzący w poczuciu humoru moralny wymóg. „Ponieważ od wieków humor nie zostawia w spokoju żadnej nagrobnej płyty, żadnego węgielnego kamienia amfiteatru nieśmiertelnej mądrości, jest moralny, tak samo jak szaleństwo, poezja czy miłość”123. Świadom niebezpieczeństw płynących z odrzucenia obiektywnej rzeczywistości, pomny tragicznego końca kilku surrealistów, Ristitch widział jednak w humorze zagrożenie: „Oparta na humorze życiowa postawa okazuje się nie do zniesienia.