Edukacja i gospodarka w kontekście procesów globalizacji. Kojs Wojciech
związanych z realizacją celów głównych, nazwanych działaniami realizacyjnymi. W trakcie urzeczywistniania celów głównych, obok pożądanych wyników, pojawiają się także rezultaty odbiegające od przewidywanych, co pociąga za sobą podejmowanie działań naprawczych, przebiegających równocześnie z zasadniczymi lub podejmowanych po ich zakończeniu. Niezależnie od tego po zakończeniu realizacji celów głównych pojawia się potrzeba porządkowania wywołanych skutków (potrzeba „posprzątania”), a także ich uzupełnienia i zagospodarowania. Działania takie można nazwać działaniami porealizacyjnymi.
Właściwością osadzoną we wrodzonych mechanizmach układu nerwowego i umysłu człowieka jest poznawcza, mniej lub bardziej świadoma kontrola i ocena tego, co się wokół niego i z nim dzieje, a więc także przebiegu oraz cząstkowych i ostatecznych wyników, wymienionych wyżej działań przygotowawczych, realizacyjnych i porealizacyjnych2. Wyniki rozpoznania struktury i funkcji czynności nazwanych kontrolą i oceną upoważniają do uznania ich za konieczne, szczególnie ważne (meta)działania wiedzotwórcze, osobo- i socjotwórcze, za badania w działaniu3.
W diachronicznej analizie świadomej aktywności człowieka zostało więc wyróżnionych pięć ściśle ze sobą sprzężonych rodzajów działań, które z uwagi na wzajemne sprzężenia stanowią całość nazwaną czynem. Za jednostkę bardziej złożoną można uznać działalność rozumianą jako system czynów. Ścisłe, wzajemne powiązanie i zachodzenie na siebie wyodrębnionych rodzajów działań ma miejsce w jednostkowej aktywności – w jednym umyśle.
W synchronicznej analizie świadomego działania można wyróżnić takie elementy, jak: podmiot, cel, przedmiot, środki, sposoby i warunki, w których realizowany jest cel, oraz wyniki. Pojęcia odnoszące się do nich są korelatami pojęcia działania świadomego, składniki zaś są tak powiązane ze sobą, że tworzą koherentną całość. Działanie jako takie może się pojawić, gdy w polu świadomości wyłoni się struktura zdolna wyróżnić i tworzyć inne składniki; wówczas, gdy wyłoni się podmiot, czyli sprawca; gdy z pewnej różnorodności informacji, energii i materii powstanie całość powodująca zmianę przedmiotu działania zgodną z zamiarami sprawcy.
Mamy więc do czynienia najpierw z problemem narodzin podmiotu działania (sprawcy), a następnie z tworzeniem lub dobieraniem pozostałych elementów działania i określaniem sprawczych relacji między nimi. Z tego jednak wynika, że zalążki takiej struktury, jej zarysy, tkwią w samym podmiocie – świadomości potrzeby i możliwości jej zaspokojenia w działaniu.
Przedstawione wyżej struktury działań, czynów i działalności mają charakter formalno-uniwersalny. Są wielofunkcyjnymi modelami świadomej aktywności człowieka, których rzeczywiste odniesienia różnią się m.in. treścią, jakością przebiegu i uzyskanymi wynikami, brakiem niektórych elementów czy też segmentów działań4. Może tak być np. z działaniami i czynami osób lub grup, które są tylko wykonawcami cudzych poleceń, które stają się narzędziami realizacji celów postawionych przez innych.
Gospodarka, podobnie jak edukacja, jest koniecznym składnikiem jednostkowego i społecznego życia. U swych podstaw, nierozerwalnie związana z uczeniem się, przenika każdą postać aktywności człowieka. Jego cywilizacyjny rozwój wyraża się w wytwarzaniu i gromadzeniu materialnych i kulturowych dóbr, co wiązało się z procesami intensywnego różnicowania i wyodrębniania różnych sfer działalności, zawodów, specjalności i wąskich specjalizacji, zwłaszcza w obrębie działalności fundamentalnych – gospodarczej i edukacyjnej. Wskazane wyżej procesy różnicowania się form społecznej aktywności wyrastają i są osadzone w ciągle odradzającym się indywidualnym życiu. Każda jednostka jako niepowtarzalna całość biopsychiczna przez całe swoje życie jest istotą gospodarującą i uczącą się. Skupia w sobie, w swoim organizmie i umyśle struktury i funkcje charakterystyczne dla systemów społecznych.
Związków uczenia się i gospodarowania, edukacji i gospodarki należy szukać u podstaw fenomenu, jakim jest życie. Uczenie się, m.in. w postaci niezbędnych, informacyjnych procesów kontroli i oceny oraz gospodarowania (zarządzania) posiadanymi zasobami tworzącymi życie – stosowną materią, energią i informacją – stanowi nierozerwalną całość. Podejmowane formy świadomej działalności, w tym edukacyjnej i gospodarczej, wynikają z jej natury, z potrzeby wiedzy i wywołania informacyjnej i strukturalnej zmiany w posiadanych zasobach doświadczenia.
Aktywność człowieka, stanowiąca o jego życiu, nieustannie była i jest poddawana silnym wpływom środowiska przyrodniczego oraz społeczno-kulturalnego. Ich rezultatem był i jest rozwój cywilizacji. Znamiennymi są ostatnie, przełomowe zmiany i nowa cywilizacja, wyrastająca w procesach globalizacji. Przy niewyobrażalnym przyroście wytwarzanych dóbr materialnych i intelektualnych zagrażających człowiekowi względnie stałą okazuje się natura jego aktywności.
Wyróżnione wyżej kwestie dotyczące głównych cech omawianej aktywności człowieka będą rozwijane niżej, zwłaszcza w związku z charakterystyką kompetencji uniwersalnych.
Z olbrzymiego zakresu zagadnień związanych z zarządzaniem zasobami umysłu do omówienia zostały wybrane te, które odnoszą się głównie do sytuacji uczenia się w toku działania świadomego, w tym do takiej, w której jest ono działaniem podstawowym, kiedy mamy do czynienia z rzeczywistym uczeniem się uczenia się, kiedy jego podmiot tworzy nową wiedzę i wzbogaca własne zasoby wiedzy o uczeniu się.
Posłużenie się pojęciem gospodarza w odniesieniu do różnych form edukacyjnej działalności, a zwłaszcza uczenia się, skłania do dokonania wielu interesujących i – jak się wydaje – ważnych w skutkach analiz porównawczych. Z tego, co wyżej powiedziano o strukturze i funkcjach złożonego działania – wynika, że uczenie się, poprzez składowe działania preparacyjne, kontrolne i oceniające, jest konstytutywnym elementem każdego działania świadomego, a więc i gospodarczego (gospodarowania), wytwarzającym wiedzę o tym działaniu. Zatem gospodarowanie to także uczenie się.
Osoba ucząca się, celowo zmieniająca się pod jakimś względem z założenia jest posiadaczem pewnych zasobów biopsychicznych i fizycznych, którymi rozporządza, m.in. wiedzą, umiejętnościami, kompetencjami, czy też zdrowiem i energią. Wymienione zasoby służą do odbierania, przetwarzania i wytwarzania nowej wiedzy, do diagnozowania, projektowania, realizowania, kontrolowania i oceniania przebiegu oraz wyników uczenia się, a także ich zastosowania. Uczenie się jest więc swoistą postacią gospodarowania posiadanymi i dostępnymi zasobami informacji, a gospodarowanie – charakterystyczną formą uczenia się. Podmiot uczenia się jest osobowym lub (w przypadku organizacji) zespołowym gospodarzem posiadanych zasobów, a podmiot działalności gospodarczej – jednostkowym lub zespołowym podmiotem procesów uczenia się. Zatem w tym zespoleniu mieści się podmiot zarządzający edukacyjno-gospodarczą całością.
Zasoby umysłowe, właściwe każdej osobie, to strukturalnie i funkcjonalnie zróżnicowane, złożone systemy poznawcze, stanowiące poznawczą reprezentację wewnętrznej i zewnętrznej rzeczywistości. Jej różnorodność, a także poznawcza i regulacyjna wartość zależą od celów, sposobów, środków i okoliczności ich nabywania. Najprostsze ich ujęcie związane jest ze spostrzeganiem rzeczy i powstającymi w umyśle ich obrazami (wyobrażeniami), a bardziej złożone – z procesami porównywania, klasyfikowania, abstrahowania i uogólniania oraz tworzonymi pojęciami, sądami i ich systemami. Obok wymienionych terminów dla nazwania innych form poznawczej reprezentacji rzeczywistości używa się takich słów, jak: „idea”, „koncepcja”,
Kontrola obejmuje m.in. diagnozowanie, porównywanie, wykrywanie przyczyn i z tego powodu może być traktowana jako badanie (Pszczołowski, 1978).
Nie mogłem znaleźć trafniejszego określenia dla nazwania związku między konieczną w każdym złożonym działaniu kontrolą (badaniem) a jej przedmiotem, czyli samym badaniem. Badania w działaniu jako metoda poznania, ze względu na cele badań, przyjmują nieco inny charakter (Skulicz, Dylak, 1998).
Struktura czynu i jego składowych działań została ujęta w tabeli 1 wraz ze stosowanymi i wytwarzanymi rodzajami praksyjnej wiedzy (por. rozważania w części zatytułowanej „Gospodarka zasobami umysłu – podmiot edukacji jako gospodarz – problemy wytwarzania wiedzy”).