Edukacja i gospodarka w kontekście procesów globalizacji. Kojs Wojciech
związanymi z tym, co dzieje się wokół działających osób i grup, a także z tym, co dzieje się z podejmowanymi przez nich działaniami przygotowawczymi, realizacyjnymi i porealizacyjnymi. Są niezbędnymi elementami tzw. sprzężenia zwrotnego, stanowiącego o zabezpieczeniu i sterowaniu wskazanymi działaniami dzięki pozyskiwaniu odpowiednich informacji. Wytwarzają specyficzną wiedzę personalną lub grupową, posiadają więc wybitnie wiedzotwórcze, osobo- i socjotwórcze właściwości. Składając się m.in. z operacji porównywania odpowiednich wzorców działań przygotowawczych, realizacyjnych i porealizacyjnych z ich odpowiednimi działaniami rzeczywistymi, budują (meta)wiedzę.
Pojęcie oceny dotyczy działania wartościującego polegającego na przyporządkowaniu wyróżnionego z jakiegoś powodu faktu (obiektu, zdarzenia) pewnemu systemowi wartości i umieszczeniu tego faktu (jego właściwości) na odpowiedniej skali wartości. Pojęcie to jest nieodłącznie związane z pojęciem kontroli, jednak jego zakres treściowy jest znacznie szerszy: obejmuje bowiem działania wartościujące odwołujące się również do innych niż cel i program działania realizacyjnego systemów wartości. To samo działanie realizacyjne, jego przebieg i wyniki (cząstkowe i ostateczne) może być poddawane ocenie z punktu widzenia różnych systemów wartości etycznych, estetycznych, prakseologicznych lub założeń, celów i programów innych działań realizacyjnych.
Ocenie poddawane są nie tylko działania, ale także okoliczności, w których jest ono podejmowane, a ponadto to, co w jakiś sposób wiąże się z działaniami, czy szerzej – potrzebami, dążeniami, zainteresowaniami i aspiracjami stanowiącymi o formach aktywności człowieka. Do kierowania realizacją głównych i pochodnych celów potrzebna jest – obok wiedzy, „jak jest” i „dlaczego tak jest”, „co dzieje się” i „dlaczego tak się dzieje” – także wiedza powstała w wyniku wartościowania tego, co i jak się dzieje, a więc o tym, „jakie jest to, co się dzieje”, i jak się dzieje ze względu na przyjęte cele oraz określone potrzeby i wartości. I tu można powiedzieć, że w procesach edukacji niezbędne jest kształtowanie fundamentów takich działań w postaci wartości ujętych w przekonaniach i postawach. Działania oceniające również generują specyficzną (meta)wiedzę i (meta)oceny, stanowią m.in. o poczuciu urzeczywistniania wartości nadrzędnych i tworzenia wartości cząstkowych. Czyny postrzegane jak wyżej pozwalają tworzyć korzystne warunki do określania i przeżywania stanów prawdy i fałszu, dobra i zła, odpowiedzialności i jej braku, godności i braku godności, sprawiedliwości i niesprawiedliwości; bliskości, obojętności i obcości otaczającej człowieka rzeczywistości.
Czynności kontrolne i oceniające są niezbędne do wszelkich złożonych, celowych działań przygotowawczych (m.in. diagnoz, planowania, projektowania), wykonawczych (realizujących główny cel) oraz korekcyjnych, naprawczych, powykonawczych. Dostarczają (meta)wiedzy nie tylko o programie działań i uzyskanych wynikach, ale także o konkretnych uwarunkowaniach przebiegu i skutkach działań. Są właściwością każdego człowieka, każdej grupy społecznej, organizacji, instytucji, czy też społeczeństwa i państwa – systemu grup i instytucji. Istotną rolę odgrywają w tym zakresie także systemy międzynarodowe i światowe.
Działania kontrolne i oceniające (procesy kontrolowania, wartościowania, oceniania) zawsze mają charakter poznawczo-badawczy. Najczęściej sprowadzamy je do wyników ostatecznych, pomijając lub nie doceniając znaczenia procesu przemian poszczególnych ich składników i zachodzących między nimi relacji, a także wpływu na działający podmiot. Wymienione działania przygotowawcze, realizacyjne, korekcyjne, kontrolne i oceniające stanowią sensowną całość nazwaną czynem – tworzą system stanowiący m.in. o wartości i możliwościach rozwojowych zarówno jednostkowej, jak i grupowej działalności.
Podstawową funkcją (samo)kontroli i (samo)oceny jest ochrona systemu, jakim jest każda osoba i każda wyróżniona z jakiegoś powodu grupa społeczna (ochrona tożsamości, bezpieczeństwa), a także zapewnianie wewnętrznych, informacyjnych warunków do jego dalszego rozwoju, co wiąże się ze zdolnością ciągłego konstruowania, rekonstruowania, odradzania i modelowania tych struktur (meta)informacji, które współokreślają wypracowany przez siebie lub przyjęty system wartości naczelnych, które stanowią o „byciu w procesie przemian i stawaniu się człowiekiem”. Są pierwotnymi działaniami poznawczymi związanymi z potrzebą bezpieczeństwa, z potrzebą poznawczego panowania nad środowiskiem i poznawczym zabezpieczeniem realizacji powziętych zamierzeń.
Kreowanie podmiotów działań (czynów, form działalności) oraz działań kontrolnych i oceniających można uznać za podstawę rozwoju człowieka i społeczeństwa, za fundamentalne zadanie edukacji oraz zagadnienie dla nauk o edukacji. Rozwiązywanie problemów uczenia się, kształcenia i wychowania, wyrosłych w kontekście globalnej rewolucji informatycznej, wydaje się prowadzić właśnie poprzez uznanie i docenienie znaczenia twórczych mechanizmów natury człowieka – podmiotu, kontroli i oceny. Odgrywają one szczególną rolę w kształtowaniu personalnej i wspólnotowej wiedzy. Są to działania poznawcze i badawcze, dostarczające jednostce lub grupie wiedzy o tym, co dzieje się w jej otoczeniu i z nią samą oraz jakie znaczenie dla jej funkcjonowania mają rejestrowane zdarzenia.
Poznanie cech aktywności człowieka, zwłaszcza jego świadomych działań, czynów i złożonych form działalności, szczególnie ważne jest tam, gdzie mamy do czynienia z intencjonalnym jej kształtowaniem. Przebiegające w niesłychanie szybkim tempie procesy globalizacji czynią aktywność człowieka bardzo skomplikowaną i wielowymiarową. Celem przedstawionego tekstu było ukazanie jej strukturalnych i funkcjonalnych właściwości, szczególnie związków działalności gospodarczej i edukacyjnej. Ich analiza doprowadziła do sformułowania tezy, że jako procesy życia, w swym podstawowym, pierwotnym wymiarze, stanowią nierozerwalną całość, że tym samym determinują wszystkie inne sfery ludzkiej działalności. Wychodząc z takich założeń i poszukując sposobów rozwiązywania wielkich cywilizacyjnych problemów współczesnego człowieka, należy ponownie prześledzić możliwości skorzystania z zakodowanego w jego naturze wzorca działań celowych. Wzorzec taki (model) wskazuje m.in. na szczególne znaczenie struktur podmiotowych, w tym osobo-, socjo- i wiedzotwórczych w postaci działań rozpoznawczych (preparacyjnych), kontrolnych (badawczych) i oceniających. W kontekście takich spostrzeżeń zaprezentowano wybrane, ale istotne zagadnienia dotyczące globalizacji – czynnika warunkującego dokonujące się zasadnicze przemiany gospodarcze i edukacyjne oraz będącego źródłem szans i zagrożeń. Prześledzono, oczywiście skrótowo, kwestie zarządzania zasobami umysłowymi, w tym zasobami wiedzy. Zwrócono przy tym uwagę na ich personalny, źródłowy wymiar, wychodząc z założenia przywołanego we wstępie, że rozwiązań problemów stworzonych przez globalizację, a więc przez działalność człowieka, należy szukać w jego umyśle. W związku z tym wątek ten rozbudowano o charakterystykę kompetencji kluczowych, przede wszystkim uniwersalnych, będącą propozycją odnoszącą się do projektowania szeroko pojmowanych, bazujących na fundamentalnym procesie uczenia się zmian w edukacji.
Barney D., Społeczeństwo sieci, Sic!, Warszawa 2008.
Bogunia-Borowska M., Fenomen telewizji, Wyd. UJ, Kraków 2012.
Castells M., Społeczeństwo sieci, WN PWN, Warszawa 2007.
Desmurget M., Teleogłupianie, Czarna Owca, Warszawa 2012.
Furmanek W., Edukacja a przemiany cywilizacyjne, Fosze, Rzeszów 2010.
Furmanek W., Humanistyczna pedagogika pracy, Wyd. URz, Rzeszów 2013.
Georgescu-Roegen N., Zasady zrównoważonej gospodarki
Giddens A., Socjologia, WN PWN, Warszawa 2004.
Gnitecki J., Globalistyka, Wyd. Nauk. PTP, Poznań 2002.
James H., Koniec globalizacji.