Edukacja i gospodarka w kontekście procesów globalizacji. Kojs Wojciech
określające i decydujące o jakości pracy umysłu, z pewnością zasługujące na wnikliwe analizy.
Liczne funkcje wymienionych wyżej umysłowych reprezentacji rzeczywistości zilustruję, ograniczając swoje uwagi do pojęć i sądów (przekonań) oraz postaw, stereotypów i uprzedzeń. Pojęcia są myślowymi przedstawieniami sobie czegoś wraz z treścią dotyczącą jego istotnych cech. Pojęcia ogólne, zwane kategoriami, dotyczą najogólniejszych i najistotniejszych cech rzeczy tworzących przyrodę, społeczeństwo, gospodarkę, kulturę, naukę, technikę. Pojęcia i sądy, jako struktury poznawcze, spełniają funkcje reprezentacji psychicznej otoczenia i łącznie z innymi strukturami poznawczymi stanowią centralny składnik osobowości. W refleksji nad poznaniem pojęcie uznawania zdań, akceptacji poglądów należy do najważniejszych, a przekonania, jakie żywimy, współwyznaczają nasze działania (Szaniawski, 1994, s. 336, 339). W literaturze wymienia się wiele funkcji, mniej lub bardziej szczegółowych, wskazywanych przez autorów. Mówi się więc, że pojęcia kierują działaniem, regulują je, umożliwiają komunikację; są sposobami działania i schematami reakcji; pośredniczą w poznaniu, umożliwiają tworzenie wiedzy poprzez udział w procesach wnioskowania; selekcjonują, organizują, systematyzują i porządkują informacje i doświadczenia, dostarczają taksonomii; wartościują, interpretują i oceniają spostrzeżenia, a także inne pojęcia i sądy; są punktem odniesienia i miernikiem zmian zachodzących w otoczeniu, a także podstawą do określenia przyszłych stanów rzeczy (funkcje antycypacji), w tym formułowania celów i planów działania.
Wskazane wyżej funkcje pojęć odnoszą się do różnych czynności; różny jest też zakres tych czynności. Pojęcia kierujące działaniem „władają” pojęciami, które są środkami lub planami, które dotyczą fragmentów działań lub działań cząstkowych. Funkcje pojęć i przekonań, tak jak funkcje innych obiektów mentalnych, zależą od ich treści i struktury, a ta – od sposobu i okoliczności ich kształtowania; funkcje współwyznaczone są miejscem w systemie pojęć i twierdzeń oraz w systemie działań informacyjnych, są współokreślone warunkami towarzyszącymi ich wykorzystaniu. Szczególnie istotny – jako warunek pełnienia określonej funkcji – wydaje się tu proces kształtowania pojęcia, w wyniku którego „nabiera” ono pewnych cech. Pojęcia są programami działań, więc ich kształtowanie powinno tę ich właściwość uwzględniać. Inną rolę odgrywają pojęcia nazwane ogólnymi, a inną – szczegółowymi; inną pojęcia wyraziste i jasne, a inną pojęcia nieposiadające tych cech; inne zadania spełniają w pewnym systemie pojęcia podrzędne, a inna nadrzędne; inne zadania spełniają pojęcia zabarwione emocjonalnie, a inne bez takich zabarwień; inną rolę odgrywa w działaniach pojęcie tylko zapamiętane, a inną włączone w system wiedzy osobistej; inne funkcje spełniają w działaniach pojęcia trwałe, dynamiczne i otwarte, a inne pojęcia statyczne i zamknięte.
Wspomniano wyżej o związku przekonań z działaniami. Szczególnie silnie powiązane są z działaniami przekonania zabarwione emocjonalnie, czyli postawy. Postawa obejmuje poznawcze, emocjonalne i behawioralne komponenty. Zastanawiając się nad kształtowaniem pojęć i przekonań i wskazując na liczne teorie i rozwiązania metodyczne z tym procesem związane, nie możemy pominąć zjawisk, które tkwią u ich podstaw. Chodzi o to, by pojęcia je współtworzące były adekwatnym odzwierciedleniem cech obiektów, do których się odnoszą, by były jasne, przejrzyste, o zarysowanych zakresach, by można było na nich poznawczo polegać, przeprowadzając operacje myślowe. Podobnie można powiedzieć o sądach, które składają się z pojęć i orzekają o relacjach zachodzących między obiektami, a są wyrazem naszych przekonań. Podnoszony problem ma swój aspekt etyczny i prakseologiczny: przekonania oparte na nieprawdzie lub półprawdzie i działania o charakterze społecznym z nimi związane mogą prowadzić m.in. do krzywdy i cierpienia. Działania, których podstawą są przekonania oparte na pozorach prawdy i uproszczeniach lub na brakach w wiedzy są nieskuteczne i – w krótszej lub dłuższej perspektywie – szkodliwe dla jednostki i społeczeństwa.
W bliskim sąsiedztwie z pojęciami, a w ścisłym związku z przekonaniami pozostają stereotypy i uprzedzenia – silne determinanty naszych działań. Stereotyp zawsze związany jest ze słowem lub wyrażeniem, które służy jako hasło wywoławcze określonej zbitki poznawczo-emocjonalnej. Uprzedzenia z kolei są wrogimi i negatywnymi postawami wobec wyróżniającej się w jakiś sposób grupy ludzi.
Osoba ucząca się jako gospodarz zarządza posiadanymi zasobami umysłu. Struktury zarządzające tworzą centrum podmiotowe zasobów umysłowych gospodarza, stanowiące o poznawaniu i uczeniu się, wzbogacaniu posiadanych zasobów, rozwijaniu swego potencjału intelektualno-emocjonalnego, fizyczno-zdrowotnego, obronnego, społeczno-moralnego, zawodowego i artystycznego. Z problemem rozwoju wiąże się potrzeba poznawania samego siebie („Znaj samego siebie” to napis na frontonie świątyni w Delfach). Poznawanie siebie, swoich zasobów i możliwości jest jednym z koniecznych warunków mądrego zarządzania posiadanymi zasobami, ich rozwijania, przekształcania, obiektywizowania struktur typu „uprzedzenia”, jednym z istotnych warunków budowania świata wewnętrznego, będącego podstawą autonomii osoby wobec świata zewnętrznego, a także kształtowania osoby jako indywidualności. Właśnie indywidualności ludzkie mogą istotnie wpływać na funkcjonowanie gospodarki (Szczepański, 1988, s. 9).
W związku z tym ważne są uwagi o procesach kontroli i oceny towarzyszących wszelkim działaniom świadomym, o potrzebie wykorzystania ich funkcji samorozwojowych, samokształceniowych, autoedukacyjnych, niezbędnych do tworzenia (meta)wiedzy o sobie. Wiedzę tworzoną dla siebie z różnych powodów należy uzewnętrzniać, obiektywizować w rozmowie, wzbogacać i dzielić się z innymi. Jest bowiem jednym z niewielu zasobów, które wzrastają najbardziej, kiedy się je dzieli z innymi. Wskazanie takie wynika nie tylko z analiz tradycyjnie przebiegającej edukacji, często niezauważającej znaczenia, zakresu i treści wytwarzanej wiedzy personalnej, ale także z analiz prowadzonych w związku z funkcjonowaniem organizacji uczących się. Jednym z głównych wyzwań na polu zarządzania wiedzą jest przekształcanie indywidualnej i domniemanej wiedzy w organizacyjną. Drugim istotnym zadaniem jest stworzenie kontekstu organizacyjnego, który wspiera i umożliwia budowanie nowej wiedzy poprzez uczenie się organizacji. Wyzwania te można skierować na grunt zmieniających się systemów kształcenia szkolnego wraz z przyjęciem, że ważnymi czynnikami wspierającymi procesy zarządzania wiedzą są: zaufanie, praca zespołowa, struktura sieciowa, zachęcanie do kreatywności, eksperymentowanie, stawianie problemów, wykorzystanie technologii informacyjnej i komunikacyjnej, dzielenie się wiedzą i doświadczeniem, kontrolowane upowszechnianie informacji oraz koordynowanie wykorzystania wiedzy w procesie tworzenia kluczowych kompetencji (Stonehouse i in., 2001, s. 283, 291).
Zarządzanie zasobami umysłowych struktur poznawczo-emocjonalnych i wolicjonalnych, w tym wiedzą, obejmuje:
1) indywidualne i organizacyjne tworzenie i przyswajanie wiedzy;
2) formułowanie zasad, norm i procedur umożliwiających dzielenie się wiedzą, czyli jej formalizację ;
3) przechowywanie wiedzy;
4) propagowanie wiedzy;
5) koordynowanie i kontrolowanie wiedzy, jej uspójniających, współdziałających i oddziałujących na siebie własności;
6) zarządzanie programami i elementami działań (przygotowawczych, realizacyjnych, porealizacyjnych, kontrolnych, oceniających), programami czynów i form działalności.
Tabela 1. Działania i czyny jako systemy stosowania i wytwarzania wiedzy – rodzaje działań i wiedzy
Źródło: opracowanie własne.
Pewne aspekty świadomej aktywności człowieka,