Edukacja i gospodarka w kontekście procesów globalizacji. Kojs Wojciech
ogólnej wiedzy, ułatwiającej formalizację i zapis domniemanej, utajonej wiedzy indywidualnej. Właśnie wiedza ogólna o działaniach świadomych wydaje się niezbędna w procesach zarządzania, zwłaszcza zasobami umysłowymi, zawierającymi pożądane i niepożądane konstrukty.
Istotna uwaga dotyczy przyporządkowania (ulokowania) określonej wiedzy, np. pojęcia, sądu, przekonania, w którejś kategorii wiedzy lub w jednym z elementów działania. Krótko mówiąc – umysłowe reprezentacje wiedzy, takie jak pojęcia i przekonania, są wielofunkcyjnymi narzędziami pracy umysłu i o takiej wielofunkcyjności należy pamiętać, choćby z uwagi na dyspozycję, jaką jest twórczość.
Przedstawiony w tabeli model można także potraktować jako zapowiedź następnego fragmentu artykułu zawierającego bliższą charakterystykę działań i czynów w związku z zagadnieniami dotyczącymi kompetencji kluczowych i uniwersalnych.
Słowo „kompetencja” oznacza zdolność wykonywania i „powoływania” działań, czynów i złożonych form działalności. Zdolność ta określona jest przez cechy ich podmiotów, umożliwiające sprawną realizację celów i zadań, skuteczne spełnianie funkcji, a także generowanie i modyfikowanie działań. Kompetencje szczególnie ważne nazywane są kluczowymi lub uniwersalnymi, co oznacza, że ich opanowanie stwarza możliwości osiągnięcia pewnych zasadniczych celów.
Pisząc o kompetencjach kluczowych, mam na myśli kompetencje określone przez Parlament Europejski i Radę jako „połączenie wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do sytuacji”. Kompetencje kluczowe to te, których wszystkie osoby potrzebują do samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia aktywnym obywatelem, integracji społecznej i zatrudnienia (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23.12.2008 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół). Mówi się o ośmiu kompetencjach kluczowych, takich jak:
1) porozumiewanie się w języku ojczystym;
2) porozumiewanie się w językach obcych;
3) kompetencje matematyczne, podatkowe i naukowo-techniczne;
4) kompetencje informatyczne;
5) umiejętności uczenia się;
6) kompetencje społeczne i obywatelskie;
7) inicjatywność i przedsiębiorczość;
8) świadomość i ekspresja kulturalna.
Zakresy treści wymienionych kompetencji wzajemnie się uzupełniają i z tego powodu można je rozpatrywać jako zespół preferencji – jako ogólne cele edukacji.
W literaturze dotyczącej problematyki gospodarki opartej na wiedzy przyjmuje się, że kompetencje kluczowe to taka wiedza i takie szczególne umiejętności oraz organizacja działań, które odróżniają firmę od konkurencji i świadczą o jej przewadze; są takim połączeniem zasobów i umiejętności wyjątkowych danej firmy, że tworzą jej przewagę konkurencyjną. Zasoby, o których mowa, składają się z zasobów ludzkich, finansowych, fizycznych, technologicznych, prawnych i informacyjnych. Szczególnie ważne są zasoby ludzkie w tworzeniu kompetencji kluczowych stanowiących o zdolności firmy (organizacji) do koordynowania swoich działań i do uczenia się na podstawie doświadczenia (Stonehouse i in., 2001, s. 97). Istotą kompetencji kluczowych organizacji jest proces uczenia się. Dynamika zmian organizacji (firmy) oznacza, że wiedza szybko się zmienia, tym samym organizacje muszą się „uczyć”, aby móc zbudować nową wiedzę. Organizacje muszą stać się „inteligentne” i zachować ukierunkowanie na tworzenie i zarządzanie wiedzą stanowiącą podstawę ich przewagi konkurencyjnej (Stonehouse i in., 2001, s. 290).
Z powyższego można wnosić, że działalność firmy (organizacji) musi być podporządkowana rynkowi, być wrażliwa na rynek. Oznacza to, że tworzące gospodarkę firmy (organizacje), wraz z rynkiem, znacząco wpływają na świat wartości współczesnego człowieka, oferując mu i kształtując konsumpcyjny styl życia. Wskazane wyżej kompetencje kluczowe mają bowiem temu służyć. Pracując w firmie, zostajemy włączeni w jej strategię uczenia się. W definicji Parlamentu Europejskiego wyraźnie zostały zaznaczone personalne aspekty kompetencji kluczowych, związane z udziałem w życiu społecznym i kulturalnym. Wymienione kompetencje wskazują na cechy (wiedzę, umiejętności, postawę) przydatne we wszystkich sferach aktywności człowieka.
Kompetencje uniwersalne to systemy ogólnej, prakseopedagogicznej wiedzy, umiejętności i postaw, wspomagające kreowanie i rozwijanie świadomych działań, czynów i złożonych form działalności, wytwarzanie nowej wiedzy i nowych umiejętności oraz poznawanie, odkrywanie, przeżywanie i urzeczywistnianie związanych z nimi wartości. Ich szkic został wyżej nakreślony w związku z analizą aktywności człowieka.
Kompetencje uniwersalne5 to dyspozycje w postaci wiedzy, umiejętności i postaw, umożliwiające powoływanie, podejmowanie, tworzenie i kształtowanie świadomych działań, czynów i złożonych form działalności. Rozwijają się na bazie wrodzonych programów i zasobów biopsychicznych (Kojs, 2013).
Kompetencje podmiotowe to systemy zdolności (dyspozycji) umożliwiające spełnianie funkcji podmiotu w działaniach i czynach. Problematyka wyłaniania się, rozwijania i kształtowania podmiotów działań wydaje się węzłowa i wyjściowa w kompleksie zagadnień dotyczących indywidualnego i społecznego rozwoju człowieka, formowania jego osobowości oraz wspólnotowych, tożsamościowych cech grup społecznych. Cechy podmiotowe człowieka i grupy społecznej są wyrazem jego autonomii, poczucia tożsamości, spoistości, spójności i więzi z innymi osobami i grupami.
Chcąc wspomagać kształtowanie się podmiotowych właściwości osób i grup społecznych, wyrabiać samodzielność, przedsiębiorczość, a także wiele innych cech, należy uwzględnić fakt, że naturalną, sensowną całością edukacyjną jest czyn – podstawowa jednostka aktywności człowieka. Chcąc ją rozwijać, należy pamiętać o każdym współtworzącym ją działaniu i składniku oraz o zachodzących między nimi związkach.
Podmiotem czynu jest sterujący nim oraz jego działaniami składowymi system (meta)informacji, wyodrębniony z posiadanych zasobów umysłowych. Podmiot jako wyłoniona z potrzeb i emocji struktura informacyjna, jako konstrukcja poznawczo-wolicjonalna, jest swoistą, „żywą” teorią czynu.
Uświadomiona potrzeba, czyli odczuwanie naruszenia równowagi systemu oraz rozpoznanie i ocena znaczenia braku, to początek procesu tworzenia się struktury podmiotu działania. Podmiot kształtuje się przed, w trakcie i po zakończeniu działań przygotowawczych, realizacyjnych, aplikacyjnych, korekcyjnych, kontrolnych i oceniających.
Podmioty konstytuują działania, czyny oraz różne, bardziej złożone formy świadomej aktywności ludzkiej – stanowią ich informacyjno-emocjonalne i energetyczne centrum. Są wartościami istnienia, warunkami niezbędnymi do pojawienia się innych wartości i kształtowania się z udziałem tych wartości.
Z punktu widzenia edukacji kształtowanie podmiotów czynów i kompetencji – struktur głęboko tkwiących w wartościach, dążeniach, postawach i aspiracjach – można zaliczyć do jej najważniejszych powinności i celów. W przypadku czynu podjętego przez jednostkę mamy do czynienia z podmiotowym systemem sterującym oraz poszczególnymi działaniami składowymi. W przypadku podziału czynu na niezależne, oddzielnie realizowane ogniwa, mamy do czynienia z odrębnymi podmiotami, co pozostaje m.in. w związku z efektywnością czynu.
Działanie (działalność) ma charakter podmiotowy wówczas, gdy:
1) inicjująca go osoba (grupa) w pełni lub w pewnym stopniu wpływa na jego przygotowanie, wykonanie,
Kompetencje uniwersalne charakteryzuję, wykorzystując swoje artykuły (Kojs, 2012, 2013).