Edukacja i gospodarka w kontekście procesów globalizacji. Kojs Wojciech
swych działań.
Działania podmiotowe są wyrazem samodzielności, niezależności oraz twórczego stosunku do rzeczywistości. Podmioty tych działań, pod wpływem nieustannie napływających nowych informacji, podatne są na zmianę i własny rozwój.
Indywidualne i społeczne struktury podmiotowe wyłaniają się z rozpoznawanych i odczuwanych przez osoby i grupy społeczne potrzeb, ustanawiając w umyśle nadrzędny, organizujący, zarządzający, a przy tym rozwijający się system poznawczo-emocjonalny i wolicjonalny. W pełnym akcie działania podmiot jest siecią (meta)informacji skupionych na urzeczywistnianiu podjętego zamiaru: powoływaniu określonych działań przygotowawczych, realizacyjnych, porealizacyjnych, kontrolnych, oceniających i aplikacyjnych, określaniu ich struktur i funkcji oraz treści, a także wyłanianiu lub tworzeniu treści elementów tych działań. W tym postępowaniu w rachubę wchodzą dziesiątki treściowo zróżnicowanych czynności i ich wyników. Powstanie struktury podmiotu pełnego aktu prowadzi do jego wielostronnego, informacyjnego ujmowania i doświadczania, stwarza warunki do budowania głębokich bądź trwałych struktur poznawczo-emocjonalnych i wolicjonalnych, mogących charakteryzować stosunki ze środowiskiem.
Czyn, czyli złożone działanie można potraktować i uznać za podstawową, prakseopedagogiczną jednostkę procesów edukacji. Fundamentalną rolę odgrywa w nim podmiot, którego nie można zredukować do żadnego z pozostałych elementów składowych działania. W sieci operacji umysłowych staje się on węzłem określającym:
1) czy i jak kształtowane są takie struktury i cechy osobowości, jak: wiedza, przekonania, zainteresowania, światopogląd, postawy, tożsamość, mądrość, kompetencje, sprawności;
2) poczucie sprawstwa i odpowiedzialności;
3) czy i jak odkrywane, zgłębiane, przeżywane i urzeczywistniane są uniwersalne wartości;
4) jak i jakie warunki stwarza się nie tylko do przyswajania gotowej wiedzy, ale także do jej budowania, w tym konstruowania w poznaniu spełniającym rygory badania naukowego.
Działania przygotowawcze to dojrzewanie wyrastającego z określonych potrzeb czynu, to początek jego rozwoju. Z edukacyjnego punktu widzenia jest to ważne działanie, gdyż prowadzi do przeświadczenia, że możliwa jest zmiana przedmiotu działania, do skupienia energii psychicznej (motywacji) niezbędnej do pokonania trudności, rozpoznania pola działania. Przygotowanie projektu zmiany tworzy sytuację problemową, wyrażającą się w pytaniu, czy zastosowanie danych środków i metod wywoła zaplanowaną zmianę. Myślenie czyni więc hipotetycznym, a całości przedsięwzięcia nadaje charakter eksperymentalny. Działania preparacyjne są działaniami wybitnie prospektywnymi: wymuszają tworzenie perspektywy czasowej – treścią aktywności czynią przyszłość, co pozostaje w związku z kształtowaniem takich cech, jak: poczucie wolności i odpowiedzialności.
Kompetencje w zakresie działań przygotowawczych są dyspozycjami do przemyślenia tego, co ma się zrobić. Dotyczą możliwych i koniecznych do podjęcia zadań. Są związane z diagnozowaniem, przewidywaniem, prognozowaniem, poszukiwaniem i projektowaniem stanów umożliwiających podjęcie realizacji celu głównego, a także przygotowaniem i gromadzeniem materialnych i intelektualnych zasobów – wiedzy i umiejętności. Działania te mają charakter twórczy, poznawczy, motywacyjny i podmiotowy. Wymagają wolności, by zrodzić poczucie odpowiedzialności za to, co ma się dziać. W działaniach przygotowawczych zostają określone warunki, które należy spełnić, by przewidywana realizacja celu głównego mogła być sprawną i zakończyć się powodzeniem. Oznacza to wystąpienie okoliczności sprzyjających sformułowaniu zasad i norm regulujących przebieg działania realizacyjnego (głównego), a więc tworzenie lub aktualizację pewnych wartości. Wynika z tego, że w działaniu przygotowawczym formułowana jest i dookreślana teoria przewidywanego działania realizacyjnego.
Przygotowywanie działań skłania do sięgania i wykorzystania wiedzy pochodzącej z różnych źródeł, do postrzegania wielu uwarunkowań i możliwości związanych z podjętym zamiarem. Działania poznawczo-badawcze i projektowe podlegają kontroli i ocenie, co prowadzi do tworzenia metawiedzy niezbędnej do sterowania przebiegiem realizacji głównego celu. Stwarzają okazję do łączenia wiedzy personalnej, „własnej” ze stworzoną przez innych, do „otwierania się” na „inne” i „innych”. Zawierając wskazane wyżej momenty, rozpoznając istniejące i możliwe warunki działań, wywołują zapotrzebowanie na wartości, m.in. na wolność (tworzą podmioty świadome celów, ograniczeń, konieczności, uprawnień i obowiązków) oraz odpowiedzialność.
Inny wymiar i charakter mają kompetencje bezpośrednio związane z realizacją głównych celów i zadań podjętego czynu (działalności). Istotnymi cechami tych działań są ich skuteczność, jakość, ekonomiczność, gospodarność, czystość i rzetelność wykonywanej roboty, przestrzeganie powziętych ustaleń oraz dyscyplina wynikająca zarówno z wymogów i logiki samego działania, jak i wymogów określonych przez odbiorców i użytkowników uzyskanych rezultatów, a także towarzyszące im poczucie odpowiedzialności.
Etap realizacji celu głównego oznacza wolę respektowania ustalonych zasad i norm wykonawczych, co m.in. prowadzi do autodyscypliny, pojawienia się poczucia sprawstwa i odpowiedzialności. Treść działania realizacyjnego wynika z teorii i treści wypracowanej w działaniu przygotowawczym.
W działaniach realizacyjnych, zdeterminowanych m.in. przyjętymi celami, planami, projektami oraz chroniącymi je zakazami i nakazami, działania kontrolne i oceniające są związane z przestrzeganiem nałożonych wymagań. Jeśli zatwierdzonym celom i planom oraz związanym z nimi środkom i metodom nadamy status hipotez, to ich rzeczywista realizacja będzie weryfikacją tych hipotez: zastosowanie projektu P w warunkach W doprowadzi do osiągnięcia celu C. Jej weryfikacja następuje właśnie w działaniu realizacyjnym. Uzyskana w ten sposób wiedza jest swoistą wiedzą eksperymentalną, a więc o walorach naukowych. W połączeniu z wiedzą powstałą w fazie przygotowań (działań przygotowawczych) może tworzyć nową wartość poznawczą. W przypadku czynów jednostkowych może wzbogacać osobowość, w przypadku działalności i czynów podmiotów zbiorowych – prowadzić do ich rozwoju, a także do zobiektywizowania wytwarzanej wiedzy.
Działania porealizacyjne pozostają w ścisłym związku z kształtowaniem poczucia odpowiedzialności, jeśli łączone są poczuciem sprawstwa. Stwarzają liczne okazje do prześledzenia (nie)przewidywanych skutków wykonanych wcześniej działań, do kształtowania cech charakteru i postaw. Czyny posiadają nie tylko swój poznawczy i utylitarny wymiar, ale także estetyczny i etyczny. Potraktowane z należytą uwagą nie tylko wieńczą dzieło, ale także wywołują nowe potrzeby i perspektywy dalszych działań, m.in. naprawczych, wynikających z poczucia wyrządzonej krzywdy i poczucia sprawiedliwości.
Kompetencje w zakresie działań porealizacyjnych mogą spełniać ważną funkcję edukacyjno-rozwojową, jeśli w przedstawionym cyklu nie marnuje się, a wykorzystuje wytworzoną wiedzę i zdobywane doświadczenia. Zwróćmy uwagę, że wskazane fazy czynu nadają mu poznawczy, hipotetyczny charakter: faza i kompetencje preparacyjne doprowadzają do zrodzenia się pomysłu działania realizacyjnego. Pomysł ten tworzy strukturę problemowo-hipotetyczną związaną z pytaniem: jakie skutki spowoduje zastosowanie do realizacji celu C i przekształcenia przedmiotu P, środków S i metod M.
Weryfikowane twierdzenie może przybrać postać zdania: w warunkach W zastosowanie środków S i metod M do przekształcenia przedmiotu P, zgodnie z celem C, doprowadzi do pojawienia się rezultatu R.
Niezbędnymi elementami czynu są działania kontrolne i oceniające, towarzyszące działaniom preparacyjnym, realizacyjnym