Cyborg w ogrodzie. Julia Fiedorczuk

      Motywy teokrytejskie i wergiliańskie weszły na stałe do repertuaru tematów literatury europejskiej, kształtując naszą wizję relacji pomiędzy miastem a wsią i dziką przyrodą. Sielanka stanowiła ważny gatunek literacki w epoce renesansu. Także literatura polska XVI wieku obfitowała w poezję, którą można określić mianem sielankowej, bukolicznej czy pastoralnej (wystarczy przypomnieć Sielanki Szymonowica czy Pieśń świętojańską o Sobótce Kochanowskiego). W literaturze angielskiej elementy pastoralne pojawiały się między innymi u Philipa Sidneya (Astrophil and Stella oraz cykl o Arkadii) i Christophera Marlowe’a, a także w niektórych sztukach Szekspira (na przykład Burza). Jednak prawdziwy rozkwit nowoczesnej poezji pastoralnej nastąpił – z pozoru paradoksalnie – wraz z nastaniem rewolucji przemysłowej. Poeci romantyczni, reagując na postępujące uprzemysłowienie, sięgali po motywy sielankowe, odwołując się zwłaszcza do wergiliańskiego mitu o Arkadii. Jak pisze Greg Garrard, to właśnie pastoralna poezja romantyczna „definitywnie ukształtowała nasze wyobrażenia o naturze”, pośrednio wywierając wpływ także na ekologię. Garrard przekonuje, że żadna inna struktura wyobrażeniowa nie jest tak mocno zakorzeniona w kulturze zachodniej, a zarazem tak bardzo problematyczna, jak sielanka68. Lawrence Buell pisze, że „jakaś forma pastoralizmu stanowi element aparatu konceptualnego wszystkich ludzi wykształconych na Zachodzie”69. Paul De Man twierdzi nawet, że „sielanka to jedyny poetycki temat, to sama poezja”, ponieważ w ostatecznym rozrachunku chodzi w niej o zainscenizowanie „wiecznego pęknięcia pomiędzy umysłem, który rozróżnia, neguje i zaprowadza prawo, a źródłową prostotą natury”70.

      Choćby już tylko z powodu wszechobecności sielanki w literaturze europejskiej warto przyjrzeć się jej nieco uważniej. W literaturoznawstwie obszaru języka angielskiego używa się zwykle określeń poezja pastoralna (pastoral poetry) albo pastoralizm (pastoralism) w odniesieniu do tekstów literackich i konstrukcji wyobrażeniowych zawierających motywy sielankowe. Terry Gifford, badając te zagadnienia z perspektywy ekokrytycznej, zauważył, że można wyodrębnić trzy obszary znaczeniowe słowa „pastoralny” (pastoral). Po pierwsze, odnosi się ono do tradycji literackiej wywodzącej się ze starożytności i mającej swoje źródło w pieśniach pasterskich. Formy pastoralne – początkowo poezja, z czasem także dramat i powieść – opierają się na motywie tymczasowego wycofania się z miasta (cywilizacji) na łono natury. Po drugie, przymiotnik „pastoralny” opisuje pewne pole tematyczne. Za pastoralny można uznać każdy tekst o tematyce wiejskiej lub przyrodniczej w jawny lub ukryty sposób kontrastujący wieś z miastem. Wreszcie, określenie „pastoralny” może mieć wydźwięk pejoratywny, kiedy wskazuje na odrealnienie wyidealizowanej wizji natury lub wsi przedstawionej w tekście literackim71.

      W 1973 roku ukazała się przełomowa i z czasem uznana za protoekokrytyczną książka The Country and the City Raymonda Williamsa. Autor dokonał w niej gruntownego przeglądu motywów pastoralnych w literaturze angielskiej od renesansu do połowy XX wieku i zauważył, że wyobraźnia literacka często posługuje się opozycją między miastem (city) a obszarem wiejskim (angielskie słowo country oznacza każdy rodzaj terenu poza miastem), nawet w czasach, kiedy takie proste przeciwstawienie nie odzwierciedla już rzeczywistości72. Williams dowodzi, że miasto i wieś to w istocie synekdochy odmiennych stylów życia i systemów wartości. Tradycja przeciwstawiania sobie tych dwóch systemów wartości ma swoje źródła w poezji pastoralnej czasów antycznych.

      Z pracy Williamsa wyłaniają się dwa wnioski. Po pierwsze, poetyckie wyobrażenia na temat angielskiego pejzażu okazały się trwalsze niż sam pejzaż. Zarówno miasto, jak i wieś ewoluowały z biegiem czasu: życie w średniowiecznym mieście nie oznaczało bynajmniej tego samego co życie we współczesnej metropolii; zachodzi ciągłość na poziomie nazwy i, poniekąd, funkcji, trudno jednak mówić o tożsamości stylów życia. Rewolucja przemysłowa zapoczątkowała radykalne zmiany w przestrzeni miejskiej i doprowadziła do prawie całkowitego wyeliminowania z niej elementów wiejskich. Pojawiły się nowe formy społecznej i fizycznej organizacji przestrzeni stanowiące teren pośredni między metropolią a prowincją: przedmieścia, małe miasta (shanty town), obszary przemysłowe (industrial estate). Pomimo tych przemian, pewne literackie wyobrażenia i skojarzenia pozostały zadziwiająco niezmienne. Dotyczy to na przykład utożsamienia wsi z naturą, a miasta z kulturą. Bazując na tej opozycji, poezja najczęściej idealizuje „naturalny”, wiejski sposób życia, zaś rzadkie przykłady poezji antypastoralnej (counter-pastoral) jeszcze bardziej uwypuklają tę dominującą skłonność73. Po drugie, Williams wykazał, że poezja pastoralna jest zawsze nacechowana nostalgią. Lepszy świat, prawdziwa wieś, bardziej harmonijne współistnienie cywilizacji z przyrodą zdają się zawsze być o krok za nami, za ostatnim zakrętem historii. Idealizacja przeszłości i trwałość arkadyjskiego mitu wynikają z frustracji spowodowanych „gorzkimi sprzecznościami czasów” – każdych czasów – i z silnej tęsknoty za stabilnością74. Nostalgia i idealizacja nie mogą stanowić podstaw dla skutecznej polityki, jednak Williams nie wystawia pastoralizmowi jednoznacznie negatywnej oceny, ponieważ dostrzega w nim zalążki myśli ekologicznej.

      W 1983 roku Jerome McGann opublikował studium The Romantic Ideology: A Critical Investigation. Praca ta stanowiła ważny głos w dyskusji na temat angielskiej poezji romantycznej, w tym także tych jej elementów, które można uznać za pastoralne. McGann przekonuje, że dwudziestowieczna recepcja literatury romantycznej została zdominowana przez „ideologię romantyczną”, czyli „bezkrytyczne wchłonięcie romantycznej autoprezentacji”75