– bandytów i buntowników, działających u podnóża Karpat na południu Galicji. Magocsi, A History of Ukraine…, s. 294-300; Taras Szewczenko, Hajdamacy [w:] Taras Szewczenko. Studium przez Leonarda Sowińskiego z dołączeniem tłumaczenia „Hajdamaków”, Wilno: M. Gałkowski, 1861, tekst dostępny online: http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=50602 (dostęp 2 VIII 2014 r.); Krzysztof Lada, „The Ukrainian Topos of Oppression and the Volhynian Slaughter of Poles, 1841-1943/44”, rozprawa doktorska, Flinders University 2012.
897
John-Paul Himka, The Lviv Pogrom of 1941: The Germans, Ukrainian Nationalists, and the Carnival Crowd, „Canadian Slavonic Papers” 2011, t. 53, nr 2-4, s. 209-243; Kai Struve, Tremors in the Shatterzone of Empires: Eastern Galicia in Summer 1941 [w:] Shatterzone of Empires: Coexistence and Violence in the German, Habsburg, Russian, and Ottoman Borderlands, red. Omer Bartov, Eric D. Weitz, Bloomington: Indiana University Press, 2013, s. 463-484.
898
Więcej na temat końcowego rezultatu tego projektu zob. Omer Bartov, The Voice of Your Brother’s Blood: The Holocaust as a Communal Genocide, New York: Simon & Schuster, 2014. Wiele źródeł tam wspomnianych jest przytoczone dalej. Księga pamięci miasta: Buczaczjizkor buch [w j. hebrajskim i jidysz], red. Israel Cohen, Tel Awiw: Am Owed, 1956.
899
Natan Nata Hanover,Jewen mecula [Głębokie bagno], Tel Awiw: Ha-Kibuc Ha-Meuchad, 1944/1945; wyd. angielskie: Abyss of Despair, tłum. Abraham J. Mesch, New Brunswick: Transaction Publishers, 1983 (przedruk wydania z 1950 r.) Zob. też Joel Raba, Between Remembrance and Denial: The Fate of the Jews in the Wars of the Polish Commonwealth during the Mid-Seventeenth Century as Shown in Contemporary Writings and Historical Research, New York: Columbia University Press, 1995.
900
Das Reisejournal des Ulrich von Werdum (1670-1677), red. Silke Cramer, Frankfurt am Main: P. Lang, 1990, s. 210-211.
901
François-Paulin Dalairac, Les anecdotes de Pologne, ou, Mémoires secrets du règne de Jean Sobieski III. du nom (Paris 1699), s. 230, cyt. za: Sadok Barącz, Pamiątki buczackie, Lwów: nakł. własny, 1882, s. 12.
902
Ibidem, s. 12.
903
Polski słownik biograficzny, t. 28, Kraków 1984-1985, s. 113-114; Czesław Miłosz, The History of Polish Literature, wyd. 2, Berkeley: University of California Press, 1983, s. 143-147; Stanisław Grodziski, Wzdłuż Wisły, Dniestru i Zbrucza, Kraków: Bohdan Grell i Córka, 1998, s. 136-137; Adam Żarnowski, Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej: Buczacz, Kraków: nakł. własny, 1992, s. 8. Wolff (The Idea of Galicia, s. 145) przytacza cytat z Grafa Donskiego Leopolda von Sacher-Masocha (wyd. 2, Schaffenhausen: Hurter, 1864, s. 343), gdzie fikcyjny olbrzym ruski Onufry wspomina: „Ojciec opowiadał, że były nasz pan, ojciec hrabiego, kazał chłopom wchodzić na drzewa i krzyczeć «Kuku!», po czym do nich strzelał jak do leśnych ptaków”. Jak odnotowuje Wolff, źródłem tej opowieści jest historia z lat osiemdziesiątych XVIII w. o polskim szlachcicu, który wysłał chłopa czy Żyda na drzewo i go zastrzelił.
904
Barącz, Pamiątki buczackie.
905
Szmuel Josef Agnon, Ir u-meloa [Miasto i wszystko w nim], Tel Awiw: Shocken, 1973.
906
Zob. np. Nancy Sinkoff, Out of the Shtetl: Making Jews Modern in the Polish Borderlands, Providence: Brown University, 2004; Marcin Wodziński, Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim wobec chasydyzmu. Dzieje pewnej idei, Warszawa: Cyklady, 2003.
907
Zob. Buczacz jizkor buch, s. 212-224.
908
Biblioteka Jagiellońska, Dział Rękopisów, BJ Rkp. 7367 II, Antoni Siewiński, Pamiętniki buczacko-jazłowieckie z czasów wojny wszechświatowej od roku 1914 do roku 1920. Pamiętnik rodzinny. Siewiński urodził się 2 I 1858 r. we Lwowie; pełnił funkcję dyrektora szkoły dla chłopców w Buczaczu. Ostatni wpis w pamiętniku jest opatrzony datą 14 III 1939 r.
909
Aba Lev, „Zniszczenie żydostwa galicyjskiego w krwawej wojnie światowej” [w:] Jewrejskaja Kronika, t. 3, red. L. M. Klyachko i in., Leningrad-Moskwa: Raduga, 1924 [przekład z jidysz], s. 174.
910
S. An-sky, „Zagłada Żydów w Polsce, Galicji i Bukowinie”, tłum. na j. hebrajski Shmuel Leib Zitron, t. 1-4, Berlin-Charlottenburg: A.J. Stybel, 1929; wydane na nowo w Tel Awiwie w latach trzydziestych XX w., t. 4, s. 406. Oryginał w jidysz (Der jidiszer churbn fun Poljn, Galicje un Bukowine, fun tog-buch, 1914-1917), na podstawie rosyjskojęzycznego pamiętnika Anskiego z czasów wojny: S. An-ski, Gezamelte szriften, Warszawa: An-ski 1923, t/ 4-5. 28 I 1915 r. An-ski zapisał w pamiętniku, że ponoć „czterdzieści dziewcząt zgwałcono w sztetlu Buczacz”. Pragnę podziękować Polly Zavadivker za udostępnienie mi nieopublikowanego jeszcze przekładu. Zob. też skrócony przekład angielski: s. Ansky, The Enemy at His Pleasure, tłum. i red. Joachim Neugroschel, New York: Metropolitan Books, 2002 oraz Gabriella Safran, Wandering Soul: The Dybbuk’s Creator, s. An-Sky, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2010, s. 225257. Warto zwrócić uwagę na niekonsekwentnie stosowany zapis pseudonimu pisarza.
911
Zob. np. raporty sytuacyjne C.K. 36 Dywizji Piechoty na temat walk w rejonie Buczacza i w samym mieście w Österreichisches Staatsarchiv (ÖSA – Austriackie Archiwum Państwowe), Kriegsarchiv (KA),Neue Feldakte, 36.I.D., t. 431-460, 1-30 IX 1915 r., k. 2123; ibidem, t. 461-491, 1-31 X 1915 r., k. 2124. Na temat prowadzonej przez Austrię rekrutacji ludności Buczacza i innych miejscowości w celu odbudowy zniszczeń wojennych zob. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), zespół 311, C.K. Ministerstwo dla robót publicznych, jedn. 250, „Heranziehung der Zivilbevölkerung in den wiedereroberten Gebieten Ostgaliziens zum Straßenbau [Rekrutacja ludności cywilnej na podbitych terenach Galicji Wschodniej do budowy dróg]”, 16 XI 1917 r., 5 XII 1917 r., 10 XII 1917 r., 12 I 1918 r. Spis zniszczonych budynków w Buczaczu: Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny, m. Lwiw (CDIAUL – Centralne Państwowe Historyczne Archiwum Ukrainy we Lwowie), f. 146, op. 48, spr. 31-32, C.K. Ministerstwo Budownictwa, czerwiec i lipiec 1918 r. Łącznie wyliczono 569 budynków. Więcej na temat rosyjskiej okupacji zob. np. Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny, m. Kyjiw (CDIAUK – Centralne Archiwum Historyczne w Kijowie), f. 365, op. 1, spr. 30, Notatka generała-lejtnanta Miezencewa, zastępcy szefa Wydziału Żandarmerii tymczasowego wojskowego generał-gubernatorstwa Galicji, skierowana do szefa Wydziału, 3 I 1915 r.: „Wedle dostępnych informacji niektóre stanowiska w radach miasta i sądownictwie na terenie powiatu tarnopolskiego w dalszym ciągu zajmują Żydzi […] na przykład […] burmistrz Stern z Buczacza. Zważywszy na to, że od zajęcia kraju przez siły rosyjskie wszyscy Żydzi przejawiają nieprzyjazne nastawienie [wobec Rosjan] i nadal żywią nadzieję na powrót wojsk austriackich, a także biorąc pod uwagę ich chciwość i wyzysk ludności, konieczna zdaje się wymiana Żydów piastujących obecnie urzędy w administracji na osoby pochodzenia polskiego bądź ruskiego”, k. 29. Zob. też ibidem, f. 361, op. 1, spr. 2110, Notatka gubernatora Tarnopola, Czartoryskiego, na temat podejrzenia obywatela Buczacza Munisza Herszkowa Bauera o szpiegostwo, 12 III 1917 r. . Rosyjskie rozkazy operacyjne i rozporządzenia administracyjne dotyczące Buczacza: ibidem, f. 363, op. 1, spr. 2, ark. 51; f. 365, op. 1, spr. 254, ark. 6; f. 361, op. 1, t. 3, spr. 2672, ark. 3.
912
Ukraińskie relacje dotyczące regionu Buczacz, zob. np. Iwan Krypiakiewicz, Bohdan Hnatewicz, Iistoria Ukrainskoj Armii, Lwiw 1936, s. 502-512. Polskie relacje zob. np. Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW) w Warszawie, sygn. 334.183.1, 332.46.1, 331.7.1;
