Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует
osób: prof. dr Feliks Tych (ŻIH), dr Ruta Sakowska (ŻIH), dr Eleonora Bergman (ŻIH), Agnieszka Jarzębowska (ŻIH), Jerzy Halbersztadt (USHMM), Alina Skibińska (USHMM), dr Tadeusz Epsztein (IH PAN). W zasadniczych pracach porządkowych oprócz dr Ruty Sakowskiej pomagała mi przede wszystkim Agnieszka Jarzębowska, a po wycofaniu się z projektu dr Sakowskiej tłumaczem dokumentów z jidysz została Sara Arm. W pracach dokumentacyjnych pomagały mi również inne osoby, np. Roma Avishai, Jan Jagielski, Marek Jóźwik (kierownik Archiwum ŻIH), Urszula Kobiałka-Fuks, Gennady Kulikov, Joanna Nalewajko-Kulikov, Magdalena Tarnowska.
840
Co interesujące, jako historyk dr Ruta Sakowska ceniła w twórcach ARG profesjonalizm i dystans do otaczającej ich rzeczywistości: „Ringelblum, a także respondenci ARG, nie przypinali skrzydeł ludziom, którzy cierpieli i ginęli w getcie. Odwrotnie. Z większą otwartością niż badacze powojenni (bo my dzisiaj na dzieje martyrologii okupacyjnej Polaków i Żydów patrzymy z dystansu, nierzadko przez mgiełkę pietyzmu) odsłaniali gorzkie strony współżycia wśród społeczności ofiar, sytuacje konfliktowe, fakty egoizmu w obliczu wspólnego nieszczęścia, a także chciwość, okrucieństwo i gorliwość garstki tych, którzy stali się narzędziem w ręku ludobójców hitlerowskich”. Zob.
841
W „Biuletynie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie” (2011, nr 3 [64], s. 8-10) Anna Ciałowicz ogłosiła wspomnienia własne i innych osób o Rucie Sakowskiej, w tym samym numerze znajduje się jej nekrolog (tylna okładka).
842
Emanuel Ringelblum,
843
Szczegółowo prace Archiwum, w tym Hersza Wassera, opisane są w
844
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej AŻIH), Archiwum Ringelbluma (dalej ARG) I 467, Hersz Wasser, „Dziennik”, tłum. Sara Arm, k. 1.
845
Zob. np. AŻIH, ARG I 54, Hersz Wasser, „Notatki dotyczące sytuacji ludności żydowskiej podczas okupacji w różnych miejscowościach”.
846
Zob.
847
Ringelblum,
848
Archiwum Beit Lochamei Ha-Getaot (Archiwum Muzeum Bojowników Gett, dalej ABLHG), Kolekcja Adolfa Bermana 3169, Hersz Wasser, „Przeżycia jednego z wielu 19-24 kwietnia 1943”, k. 3.
849
ABLHG, Kolekcja Adolfa Bermana 5993, Hersz Wasser, List w sprawie materiałów archiwalnych, (11 V 1944 r.). Na ten temat zob. Basia Temkin-Bermanowa,
850
Zob. Temkin-Bermanowa,
851
ABLHG, Kolekcja Adolfa Bermana 5994, Hersz Wasser, List do Adolfa Majorka. Jednym z dokumentów osobistych zdobytych przez Wassera były wspomnienia Stanisława Gombińskiego. Zob. Stanisław Gombiński,
852
ABLHG, Kolekcja Adolfa Bermana 5994, Hersz Wasser, List do Ludwika Hirszberga (lipiec 1944 r.).
853
Na temat mety na Suwalskiej zob. Temkin-Bermanowa,
854
Bluma Kirszenfeld-Wasser,
855
Zob. np. AŻIH, Procesy przestępców wojennych: 69 (Ludwik Korn), Ekspertyza H. Wassera w sprawie działalności Żydowskiej Samopomocy Społecznej (ŻSS) w czasie okupacji; 70 (Ludwik Korn), Ekspertyza H. Wassera „O Służbie Porządkowej w getcie warszawskim”; 124 (Jürgen Stroop), Opracowanie H. Wassera „Jak powstawał ruch oporu w getcie warszawskim na tle życia społeczno-politycznego, kulturalno-oświatowego i organizacji społecznych”.
856
Archiwum YIVO (dalej YIVO), RG 100, 47-9, teczka Hersza Wassera, Agreement made the 25th day of July 1946 between Yiddish Scientific Institute „YIVO” Inc. and Henryk Wasser.
857
858
Zob.
859
YIVO, RG 100, 46-3, Hersz Wasser do Marka Uveleera, 30 XII 1946 r., tłum. Magdalena Siek.
860
Zob. Tabela zawartości Kolekcji Wassera w
861
YIVO, Hersch Wasser Collection (dalej HWC), 4/1.
862
863
YIVO, RG 100, 47-9, Hersz Wasser do Marka Uveleera, 17 VI 1947 r., tłum. Magdalena Siek.
864
AŻIH, Wojewódzki Komitet Żydowski w Warszawie, 352/36, Kwestionariusz osobowy Miny Rykles. Za informacje na ten temat bardzo dziękuję pani Miriam Rykles.
865
YIVO, RG 100, 46-3, Hersz Wasser do Marka Uveleera, 30 XII 1946 r. i RG 100, 47-9, Hersz Wasser do Marka Uveleera, 17 VI 1947 r.
866
Ringelblum,
867
Robert Moses Shapiro, Marek Web,
868
Większość informacji o prywatnym życiu Kermisza pochodzi z kilku życiorysów napisanych w jidysz, po hebrajsku, polsku i angielsku, z wywiadu z nim „Człowiek, który przygotowuje tysiące dokumentów na proces Eichmanna”, zamieszczonego w „Jedijot Achronot” z 24 VI 1960 r. [tytuły publikacji hebrajskojęzycznych podajemy w tłumaczeniu na j. polski, w cudzysłowie – przyp. red.], z korespondencji i innych materiałów z prywatnego archiwum Kermisza przechowywanego w Archiwum Yad Vashem (zespół P.60) oraz z rozmów z wdową po nim Batią Kermisz, synową Dorit Kermisz, a także z przyjacielem i współpracownikem, z którym wspólnie przygotowali wystawę poświęconą twórczości Żydów podczas Zagłady, prof. Jechielem Szeintuchem, przeprowadzoną 17 VII 2014 r.
869
870
Hoszana Raba (hebr. Wielka Hosanna) – siódmy, ostatni dzień święta Sukot (Namiotów); nazwa pochodzi od powtarzanych