Ostrowierka i in., London-Niu-Jork: Shevchenko Scientific Society, 1972, s. 475. Bobyk przytacza list ocalałego Żyda, Isidora Gelbarta, z 1969 r., w którym ten pisze: „w 1939 r. w Buczaczu mieszkało ok. 8 tys. Żydów”. W okresie kiedy miasto znajdowało się pod sowieckimi rządami, liczba ta ulegała zmianom z uwagi na deportacje, pobór do Armii Czerwonej oraz masy uchodźców napływające z okupowanej przez Niemców Polski. Jak wynika z listu Gelbarta, we wczesnym okresie okupacji niemieckiej żydowska populacja miasta „znacznie się zwiększyła, a to dlatego, że Buczacz nazywano wówczas «Eldorado», czyli rajem dla Żydów z całego regionu, włączając w to Lwów”. Było tak dlatego, że masowe egzekucje rozpoczęły się w Buczaczu dopiero jesienią 1942 r., wiele miesięcy później niż w innych miejscowościach. Gelbart przypisuje to jednak także „Radzie Miasta Buczacza”, a szczególnie „humanitarnej i ofiarnej postawie” burmistrza Bobyka, który „pomagał wszystkim Żydom, jak tylko mógł” oraz „zdołał przez jakiś czas opóźnić utworzenie przez Gestapo getta” (ibidem, s. 475-479). Ta ostatnia uwaga nie znajduje potwierdzenia w dokumentach niemieckich. W świadectwie złożonym w 1948 r. Gelbart przedstawia bardziej złożony opis sytuacji:
„Pierwsi Niemcy przybyli około godz. 8 rano 7 lipca 1941 r. [w archiwach Wehrmachtu podana jest data 5 lipca, zob. przyp. 45]. Jeszcze tego samego dnia utworzona została policja ukraińska, a Żydówki zostały wywleczone z domów i zmuszone do pracy jako sprzątaczki, czemu towarzyszyło brutalne traktowanie. Każdy, kto miał jakąś ochronę przed Ukraińcami, mógł szukać pomocy; na stanowisko burmistrza wyznaczony został Ukrainiec, Iwan Bobyk; na szczęście był to człowiek dobry, przyzwoity i pozbawiony uprzedzeń. Starał się jak tylko mógł bronić Żydów” (Archiwum Yad Vashem, 033/640; więcej na temat wczesnych przypadków stosowania przez Ukraińców przemocy zob. przyp. 45). Gelbart odnotowuje, że po pierwszej masowej egzekucji inteligencji w sierpniu 1941 r. „Gestapo nie działało w Buczaczu, była tu natomiast niemiecka żandarmeria pod dowództwem sierżanta policji […], bardzo ludzkiego, który miał dobry kontakt z Judenratem, tak więc do listopada 1941 r. w mieście panował względny spokój […]. Pod koniec października 1941 r. usłyszeliśmy o Aktion po raz pierwszy; gdy w innych miastach żydowskie Aktionen były na porządku dziennym, Buczacz wydawał się rajem, jak mówiło wielu Żydów, którzy uciekli tu z innych miast”. Mimo to kierując się prawdopodobnie względami osobistymi, w maju 1943 r. Bobyk pomógł Gelbartowi i jego rodzinie znaleźć kryjówkę, w której pozostali aż do wyzwolenia.
889
Definicję sztetla opartą na odsetku ludności żydowskiej w ogólnej populacji można znaleźć w: Yehuda Bauer, The Death of the Shtetl, New Haven: Yale University Press, 2009, s. 3-4.
890
W 1870 r. 6077 żydowskich mieszkańców Buczacza stanowiło 67,9% całkowitej populacji, która liczyła wówczas 8959 osób. Majer Bałaban, Buczacz,Jewrejskaja Encyklopedia, red. L. Katznelson i Baron D.G. Ginzburg, St. Petersburg: Brockhaus-Efron, 1906-1913, t. 5, s. 135. W 1886 r. odsetek ten spadł do 62,9%, a ludność miasta składała się z 6281 Żydów, 1920 Polaków oraz 1761 Ukraińców. Special Orts-Repertorien der im österreichischen Reichsräthe vertretenen Königreiche und Länder, oprac. k.k. statistischen Central-Commission, t. 12: Galizien, Wien: K.K. Hof– und Staatsdruckerei, 1886), s. 66. W 1914 r. Buczacz zamieszkiwało 13 tys. osób: 3,5 tys. Polaków, 2 tys. Ukraińców oraz 7,5 tys. (57,7%) Żydów. Ilustrowany przewodnik po Galicyi, red. Mieczysław Orłowicz i Karol Kwieciński, Lwów: Grafii, 1914, s. 141.
891
W 1890 r. ludność Galicji Wschodniej liczyła 3,1 mln osób, w tym 19% rzymskich katolików, 66% grekokatolików oraz blisko 14% żydów. Żydzi stanowili 47% populacji miast i miasteczek, ale tylko 7,26% populacji wsi. Powiat buczacki zamieszkiwało 113 170 osób, w tym 27% rzymskich katolików, 58% grekokatolików i 15% żydów. Ludność miejska w liczbie33 857 osób składała się z 27% rzymskich katolików, 32% grekokatolików i 40% żydów, wśród mieszkańców wsi (79 313 osób) 26% to rzymscy katolicy, 55% grekokatolicy, a zaledwie 4% to wyznawcy judaizmu. W całej Galicji (zarówno Wschodniej, jak i Zachodniej) w 1910 r. zamieszkiwało 3,6 mln Polaków (45%), 3,4 mln Ukraińców (43%), 872 tys. Żydów (11%) oraz 65 tys. Niemców (0,8%). Oznacza to, że od 1849 r. liczba ludności zwiększyła się o 3 mln i sięgnęła 8 mln osób. Natomiast na terenie Galicji Wschodniej odsetek Ukraińców spadł z 71 do 62%, do czego przyczyniła się ukraińska emigracja oraz polska kolonizacja. Zob. Paul Robert Magocsi, A History of Ukraine, Seattle: University of Washington Press, 1996, s. 424; Józef Łokietek, Stosunki narodowościowe w Galicyi wschodniej, Kraków: Towarzystwo Szkoły Ludowej, 1894, s. 15-16, 38-39, 75-77.
892
Wyraźnie można to zauważyć w: Peter Longerich, Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews, Oxford-New York: Oxford University Press, 2010.
893
Zob. Omer Bartov, Erased: Vanishing Traces of Jewish Galicia in Present-Day Ukraine, Princeton: Princeton University Press, 2007; Daniel Mendelsohn, Zagubieni. W poszukianiu sześciorga spośród sześciu milionów, tłum. Piotr Szymor, Wołowiec: Czarne, 2008; Marianne Hirsch, Leo Spitzer, Ghosts of Home: The Afterlife of Czernowitz in Jewish Memory, Berkeley: Uvivesrity of California Press, 2010.
894
Rogers Brubaker, Aftermaths of Empire and the Unmixing of Peoples [w:] idem, Nationalism Reframed: Nationhood and the National Question in the New Europe, New York: Cambridge University Press, 1996, s. 148-178; Marco Carynnyk, Foes of our Rebirth: Ukrainian Nationalist Discussions about Jews, 1929-1947, „Nationalities Papers” 2011, t. 39, nr 3, s. 315-352; Götz Aly, Susanne Heim, Architects of Annihilation: Auschwitz and the Logic of Destruction, tłum. A.G. Blunden, Princeton: Princeton University Press, 2002.
895
Samantha Power, ,A Problem from Hell”: America and the Age of Genocide, New York: Basic Books, 2002.
896
Zob. np. Larry Wolff, The Idea of Galicia: History and Fantasy in Habsburg Political Culture, Stanford, CA: Stanford University Press, 2010. Wyjątek stanowiła gwałtowna reakcja chłopstwa na polskie powstanie w 1864 r. zwłaszcza na zachodzie Galicji, gdzie większość chłopów stanowili Polacy (wyznania rzymskokatolickiego). Miało to jednak niewielki wpływ na miasta w Galicji Wschodniej, takie jak Buczacz, gdzie większość chłopstwa stanowili Ukraińcy, a bunt przeciwko polskimi właścicielom ziemskim nabierał cech konfliktu na tle narodowym. Piotr S. Wandycz, The Poles in the Habsburg Monarchy [w:] Nationbuilding and the Politics of Nationalism: Essays on Austrian Galicia, red. Andrei S. Markovits, Frank E. Sysyn, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1982, s. 75-81; John-Paul Himka, Galician Villagers and the Ukrainian National Movement in the Nineteenth Century, New York: St. Martin’s Press, 1988; Keely Stauter-Halsted, The Nation in the Village: The Genesis of Peasant National Identity in Austrian Poland, 1848-1914, Ithaca, NY: Cornell University Press, 2001; Kai Struve, Bauern und Nation in Galizien: Über Zugehörigkeit und soziale Emanzipation im 19. Jahrhundert, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2005. Więcej na temat kreowania kultu narodu polskiego zob. Patrice M. Dabrowski, Commemorations and the Shaping of Modern Poland, Bloomington: Indiana University Press, 2004. Więcej na temat ciemnej strony polskiego nacjonalizmu zob. Brian Porter, When Nationalism Began to Hate: Imagining Modern Politics in Nineteenth Century Poland, Oxford-New York: Oxford University Press, 2000; Joanna Beata Michlic, Poland’s Threatening Other: The Image of the Jew from 1880 to the Present, Lincoln: University of Nebraska Press, 2006. Osiemnastowieczni Kozacy i ukraińscy chłopi uczestniczący w rebeliach przeciwko polskiej władzy, których nazywano „hajdamakami”, działali głównie na wschód od obszaru Galicji znajdującego się od 1772 r. pod zaborem austriackim. Natomiast napisany w 1841 r. wiersz narodowego poety Ukrainy Tarasa Szewczenki, Hajdamacy, w którym autor sławi rzeź, jakiej dokonał przywódca kozacki Iwan Gonta w 1768 r. na 2 tys. Polaków i
