godzinach w bunkrze [ŻOB] przy ulicy Miłej 18” (s. 523).
795
Cyt. za: Gutman, Żydzi warszawcy.., s. 478. [W wydaniu hebrajskim Gutman wyraźniej podkreśla fabrykowanie informacji o polskim wsparciu dla powstańców, zgodne z polityką władz państwowych, uwypuklającą rolę Polaków w czasie walk i skalę ich pomocy – przyp. red.].
796
Dariusz Libionka, Laurence Weinbaum, Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa 2011. Zob. też eidem, Deconstructing Memory and History: The Jewish Military Union (ŻZW) and the Warsaw Ghetto Uprising, „Jewish Political Studies Reviev”, wiosna 2006, t. 18, nr 1-2, s. 87-104. Należy podkreślić, że komentarze Gutmana oraz ważne studium Libionki i Weinbauma nie umniejszają wagi działań Leona Rodala, Pawła Frenkla i ich towarzyszy z ŻZW. Lektura tych tekstów wywołuje żal, że członkowie ŻZW odeszli z tego świata, nie pozostawiwszy wiarygodnych źródeł, które mogłyby chociaż częściowo potwierdzić ich dokonania.
797
Icchak Cukierman, Nadmiar pamięci. (Siedem owych lat). Wspomnienia 1939-1946, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000 (wydanie w j. angielskim: A Surplus of Memory: A Chronicle of the Warsaw Ghetto Uprising, Berkeley: University of California Press, 1993). Pierwsze wydanie w j. hebrajskim miało tytuł Szewa ha-szanim ha-hen: 1939-1946 [Siedem owych lat: 1939-1946], Tel Awiw: Bejt Lochamei ha-Getaot i Ha-Kibuc Ha-Meuchad, 1990.
798
„Dyskusja o książce Icchaka Cukiermana «Siedem owych lat: 1939-1946»”, „Jalkut Moreszet” 1992, t. 52, s. 137-164. W prywatnych rozmowach Gutman powtarzał, że z uwagi na niedoskonałości metodologiczne, które odkrył, napisałby swoje studium o Żydach warszawskich i ŻOB w inny sposób.
799
Na temat zagadnień, którymi zajmował się Gutman, zob. Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933-1945, t. 4: Polen. September 1939-Juli 1941, red. Klaus-Peter Friedrich, München: Oldenbourg, 2011; Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933-1945; t. 7: Sowjetunion mit annektierten Gebieten, red. Bert Hoppe, München: Oldenbourg 2011.
800
Christoph Dieckmann, Deutsche Besatzungspolitik in Litauen 1941-1944, Göttingen: Wallstein, 2011.
801
Christopher R. Browning, Collected Memories: Holocaust History and Postwar Testimony, Madison: University of Wisconsin Press, 2003, w szczególności rozdział II, s. 37 i n., oraz idem, Remembering Survival: Inside a Nazi Slave-Labor Camp, New York 2011 [wyd. polskie: Pamięć przetrwania. Nazistowski obóz pracy oczami więźniów, tłum. Hanna Pustuła-Lewicka, Wołowiec: Czarne, 2012 – przyp. red.].
802
„Wybrane aspekty stosunków polsko-żydowskich podczas II wojny światowej w kontekście historiograficznym”, ..Proceedings of the Seventh World Conference on Jewish Studies” 1997, t. 7, s. 100. [Cyt. za: Kazimierz Wyka, Życie na niby, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2010, s. 292 – 293 – przyp. red.].
803
Por. np. komentarze cytowane w: Jan Tomasz Gross, Sąsiedzi: Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny 2000 (Gutman napisał wstęp do wydania w j. hebrajskim) z dokumentami opublikowanymi zgodnie z wynikami dochodzenia w sprawie tego wydarzenia: Wokół Jedwabnego, t. 1: Studia, t. 2: Dokumenty, red. Paweł Machcewicz, Krzysztof Persak, Warszawa: IPN, 2002.
804
Zob. np. wyważona odpowiedź Gutmana na artykuł znanego polskiego historyka Tomasza Strzembosza, który ukazał się po artykule Gutmana o sprawie Jedwabnego: Inscribed in Professor Gutman’s Diary, „Yad Vashem Studies” 2002, t. 30, s. 69-76; I. Gutman, ’Them’ and ’Us’ – in Reply to Prof. Tomasz Strzembosz, ibidem, s. 77-92.
805
Youth Movements in the Underground and the Ghetto Revolts [w:] Jewish Resistance during the Holocaust, red. Meir Grubsztein, Jerusalem: Yad Vashem, 1971, s. 260-284.
806
Debate: Second Session, ibidem, s. 115-116; Debate: Third Session, ibidem, s. 201; Debate: Fourth Session, ibidem, s. 292-293, 302-305; Debate: Fifth Session, ibidem, s. 355-357; Debate: Eighth Session, ibidem, s. 507.
807
Zob. np. jego krytyczna wzmianka zarówno o źródłach, jak i stosunkach między partiami politycznymi a ruchami młodzieżowymi: The Genesis of the Resistance in the Warsaw Ghetto, „Yad Vashem Studies” 1973, t. 9, s. 29-70.
808
Reflections on Jewish Resistance under the Nazi German Occupation, „Studies in Contemporary Jewry” 2002, t. 18, s. 109-125.
809
Ewolucji podlegało również spojrzenie Gutmana na nazistowski antysemityzm, m.in. w kontekście antysemityzmu w różnych epokach, oraz antyżydowską politykę Niemiec. Gutman uważał, że nazistowski antysemityzm był znacznie szerszym zjawiskiem niż kolejna manifestacja niechęci do Żydów. W swych późniejszych pracach na ten temat oprócz ciągłości antysemityzmu podkreślił np. nowatorstwo światopoglądu reprezentowanego przez nazistów, zgodnie z którym dążyli oni do unicestwienia nie tylko samych Żydów, lecz także wszelkich społecznych, kulturowych i jednostkowych przejawów judaizmu.
810
Na temat podobieństw i różnic w ich poglądach zob. też Dina Porat, „O podobieństwach i różnicach w poglądach Israela Gutmana i Yehudy Bauera na znaczenie Zagłady”, „Jalkut Moreszet” 2010, t. 87, s. 205-210.
811
Zob. np. Israel Gutman, „Uwagi i refleksje dotyczące dyskusji o wyjątkowości i uniwersalności Zagłady”, „Jalkut Moreszet” 1980, t. 25, s. 77-94. Na temat punktu widzenia Bauera zob. np. Yehuda Bauer, Rethinking the Holocaust, New Haven-London: Yale University Press, 2001, s. 39-67, oraz idem, On the Place of the Holocaust in History, „Holocaust and Genocide Studies” 1987, t. 2, nr 2, s. 209-220.
812
Bereszit Raba [midrasz do Księgi Rodzaju] 69, 2: „Raw Hama bar Hanina powiedział: Nóż można naostrzyć tylko na ostrzu drugiego noża, tak więc uczeń doskonali się tylko w towarzystwie mędrca”.
813
Dr Ruta Sakowska używała do 1972 r. tylko nazwiska rodowego Pups, w 1972 r. zaczęła się podpisywać nazwiskiem podwójnym: Sakowska-Pups, od 1973 r. tylko nazwiskiem Sakowska. Dr Ruta Sakowska nie doczekała się jeszcze obszerniejszej biografii, choć po jej śmierci ukazało się kilka publikacji przypominających najważniejsze fakty z jej długiego życia, zob. Eleonora Bergman, Ruta Sakowska (1922-2011), „Kwartalnik Historii Żydów” 2011, nr 4 (240), s. 545-546; Feliks Tych, Pamięci dr Ruty Sakowskiej, badaczki Holokaustu, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2011, nr 7, s. 16-18; Jacek Leociak, Ruta Sakowska (1922-2011), ibidem, s. 19-20.
814
„Biuletyn Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie” 2011, nr 1 (62), s. 20-23.
815
Ruta Sakowska poświęciła pamięci Małki Chaimson-Bastomskiej jedną ze swoich publikacji: Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 2: Dzieci – tajne nauczanie w getcie warszawskim, oprac. Ruta Sakowska, Warszawa: ŻIH, 2000 [w rzeczywistości tom ukazał się w 2002 r.], s. [XVI].
816
Ojciec Ruty Sakowskiej po przyjeździe do Polski pracował jako dziennikarz w redakcji „Folks-Sztyme”, matka ze względu na stan zdrowia była na rencie.
817
O swojej pracy w tym czasie wspomina w liście z 31 V 1968 r. do dyrektora ŻIH Artura Eisenbacha: „Przyszłam
