żydowskiego obozu pracy w Probużnej, istniejącego do 1943 r. Getto w miasteczku zostało zlikwidowane jesienią 1942 r. – 30 września Niemcy wywieźli część Żydów do obozu zagłady w Bełżcu, a pozostałych przesiedlili w październiku do Kopyczyńców – przyp. red.
872
Zob. życiorysy i noty biograficzne Kermisza w AYV, P.60/2, oraz wywiad z nim w „Jedijot Achronot”.
873
Dokumenty i materiały do dziejów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 2: „Akcje” i „wysiedlenia”, Łódź: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1946.
874
„Powstanie w getcie warszawskim widziane oczami wroga: Raporty gen. Jurgena Stroopa”, Tel Awiw: Am Oved i Yad Vashem, 1959; wyd. 2 poprawione i poszerzone, Jeruszalaim: Yad Vashem, 1966.
875
Adam Czerniaków, „Dziennik z getta warszawskiego 6 IX 1939-23 VII 1942”, red. Nachman Blumental, Natan Eck, Josef Kermisz, Arie Tartakower, przedmowa Josef Kermisz, Jerusalem: Yad Vashem, 1968; wyd. angielskie: The Warsaw Diary of Adam Czerniaków: Prelude to Doom, red. Raul Hilberg, Stanislaw Staron, Joseph Kermish, New York: Stein and Day, 1979.
876
Emanuel Ringelblum, Polish-Jewish Relations during the Second World War, red. Joseph Kermish, Shmuel Krakowski, przedmowa, Joseph Kermish, Jerusalem: Yad Vashem 1974.
877
To Live with Honor and Die with Honor: Selected Documents from the Warsaw Ghetto Underground Archives ”O.S.” (Oneg Shabbath), Jerusalem: Yad Vashem 1986.
878
Emanuel Ringelblum, „Dziennik i notatki z getta warszawskiego: wrzesień 1939-grudzień 1942”, red. Israel Gutman, Josef Kermisz, Israel Szacham, Jeruszalaim: Yad Vashem i Beit Lochamei ha-Getaot, 1992; idem, „Pisma ostatnie. Stosunki polsko-żydowskie styczeń 1943-kwiecień 1944”, red. Israel Gutman, Josef Kermisz, Israel Szacham [w j. hebrajskim], Jeruszalaim: Yad Vashem i Beit Lochamei ha-Getaot, 1994.
879
„Żydowska prasa konspiracyjna w Warszawie”, 6 tomów, t. 1-5 red. Josef Kermisz, t. 6 red. Israel Szacham [w j. hebrajskim], Jeruszalaim: Yad Vashem, 1979-1990.
880
Zob. AYV, M.31.1/13939.
881
Wywiad z Kermiszem w „Jedijot Achronot”.
882
YVA, P.60/2, List do Michaela (bez nazwiska), niedatowany, lipiec lub sierpień 1993 r.
883
Artykuł ukazał się równolegle w języku angielskim w Jewish Histories of the Holocaust. New transnational approaches, red. Norman J. W. Goda, New York-Oxford: Bergbahn Books, 2014.
884
Przekład za Biblią Tysiąclecia – przyp. tłum.
885
Jest to centralny motyw żydowskich dzienników, świadectw i wspomnień, a także niezliczonych jizkor bicher (ksiąg pamięci) spisywanych przez ocalałych członków żydowskich społeczności, zwłaszcza w Europie Wschodniej. W zbiorach nowojorskiej Biblioteki Publicznej znajduje się ponad 700 takich pozycji, przy czym 650 z nich jest dostępne w Internecie: http://legacy.www.nypl.org/research/chss/jws/yizkorbookonline.cfm (dostęp 20 I 2013 r.). Książka Jana Tomasza Grossa, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka (Sejny: Pogranicze, 2000) była pierwszą publikacją o charakterze popularnonaukowym, w której zbrodnia popełniona przez jednych członków społeczności na drugich została przedstawiona jako inherentna część Zagłady. Zob. także: The Neighbors Respond: The Controversy Over the Jedwabne Massacre in Poland, red. Joanna Beata Michlic, Antony Polonsky, Princeton: Princeton University Press, 2004; Andrzej Żbikowski, Pogroms in Northeastern Poland – Spontaneous Reactions and German Instigations [w:] Shared History – Divided Memory: Jews and Others in Soviet-Occupied Poland, 1939-1941, red. Elazar Barkan, Elizabeth A. Cole, Kai Struve, Göttingen: Leipziger Universitatverlag, 2007, s. 315-354. Szerszą i bardziej osobistą relację na temat stosunków panujących między różnymi grupami etnicznymi można znaleźć w: Shimon Redlich, Together and Apart in Brzeżany: Poles, Jews, and Ukrainians, 1919-1945, Bloomington: Indiana University Press, 2002. Z najnowszych opracowań należy wymienić: Barbara Engelking, Jest taki piękny słoneczny dzień. Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942-1945, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011; Jan Grabowski, Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942-1945. Studium dziejów pewnego powiatu, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011; oraz Barbara Engelking, Murdering and Denouncing Jews in the Polish Countryside, 1942-1945, „East European Politics and Societies” 2011, t. 25, nr 3, s.433-456; Omer Bartov, Wartime Lies and Other Testimonies: Jewish-Christian Relations in Buczacz, 1939-1944, ibidem, s. 486-511; Andrzej Żbikowski, „Night Guard”: Holocaust Mechanisms in the Polish Rural Areas, 1942-1945: Preliminary Introduction into Research, ibidem, s. 512-529.
886
We wczesnych niemieckich opracowaniach naukowych poświęconych nazizmowi można znaleźć wiele odniesień do tego „mechanizmu”. Był on na ogół przedstawiany w publikacjach naukowych i publicystycznych na temat Judenvernichtung jako proces zbiurokratyzowany i anonimowy: niewielu sprawców miało styczność z ofiarami, a egzystencja ofiary ograniczała się do administracyjnej abstrakcji. Wśród najważniejszych prac tego typu należy wymienić: Martin Broszat, Hitler and the Genesis of the ’Final Solution’: An Assessment of David living’s Theses [w:] Aspects of the Third Reich, red. Hannsjoachim W. Koch, London: Macmillan, 1985, s. 390-429; Hans Mommsen, The Realization of the Unthinkable: The ’Final Solution of the Jewish Question’ in the Third Reich [w:] idem, From Weimar to Auschwitz, Princeton: Princeton University Press, 1991, s. 224-253. Dystans ten można próbować wyjaśnić ideologią, jak sugeruje Daniel Jonah Goldhagen, Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holocaust, tłum. Wiesław Horabik, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999; presją otoczenia i posłuszeństwem wobec władzy, jak twierdzi Christopher R. Browning, Zwykli ludzie. 101 Policyjny Batalion Rezerwy i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, tłum. Piotr Budkiewicz, Warszawa: Bellona, 2000, odwołując się do teorii Philipa Zimbardo i Stanleya Milgrama; czy też psychologicznym procesem wytworzenia niejako drugiej tożsamości, który Robert Jay Lifton określa jako doubling, zob. idem, The Nazi Doctors: Medical Killing and the Psychology of Genocide, New York: Basic Books, 1986. Franz Stangl, komendant obozów w Sobiborze i Treblince, stanowi skrajny przykład omawianego zjawiska zdystansowania, gdy porównuje swoje ofiary do lemingów, zob. Gitta Sereny, W stronę ciemności. Rozmowy z komendantem Treblinki, tłum. Jan K. Milencki, Warszawa: Cyklady, 2002. Koncepcje takie jak „śmierć społeczna” (social death), zob. Orlando Patterson, Slavery and Social Death: A Comparative Study, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1982, czy demonizacja, zob. Leo Kuper, Genocide: Its Political Use in the Twentieth Century, New Haven: Yale University Press, 1981, zakładają brak bliższej relacji pomiędzy mordercami i mordowanymi. Znakomitą analizę tego zagadnienia można znaleźć w opracowaniu: James Waller, Becoming Evil: How Ordinary People Commit Genocide and Mass Killing, New York: Oxford University Press, 2002.
887
Dan Laor, Chajej Agnon [Życie Agnona], Tel Awiw: Schocken, 1998, s. 13-48.
888
Przekrojowe studia: Dieter Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941-1944: Organisation und Durchführung eines staatlichen Massenverbrechens, München: Oldenbourg, 1966; Thomas Sandkühler, ”Endlösung” in Galizien: Der Judenmord in Ostpolen und die Rettungsinitiativen von Berthold Beitz, 1941-1944, Bonn: Dietz, 1996. Ukraiński burmistrz Buczacza w czasie okupacji niemieckiej zanotował:
