Tajemnice walizki generała Sierowa. Iwan Sierow
GURKM Wasilija Czernyszowa pilnie przerzucono na odcinek obozów pracy w związku z nagłym wakatem na tym stanowisku, ponieważ Gleb Fiłatow, poprzedni szef GUŁAG-u, nagle ciężko zachorował. Ponadto jako człowiek Jeżowa podlegał obecnie lustracji. Dlatego wybrano na jego miejsce kadrowego wojskowego, pogranicznika Czernyszowa. Sierow z kolei okazał się jedynym zastępcą Czernyszowa, wobec którego nowe kierownictwo NKWD nie miało żadnych podejrzeń.
19
W latach 1927–1937 stał na czele zarządu OGPU-NKWD Wojsk Ochrony Pogranicza w Przymorzu.
20
Jeszcze pracując na Łubiance, N. Jeżow obejmuje także 8 kwietnia 1938 r. stanowisko komisarza transportu wodnego ZSRR. Ostatecznie ustąpił miejsca swemu zastępcy Berii w dniu 28 sierpnia 1938 r. Do NKWD Jeżow powróci 10 kwietnia 1939 r. w charakterze aresztowanego.
21
Stopień starszego majora, odpowiadający wojskowej randze dowódcy dywizji, nadano Sierowowi 30 kwietnia 1939 r.
22
Daty wizyt Sierowa w kremlowskim gabinecie Stalina podajemy zgodnie z zapisami w księdze odwiedzin w sekretariacie wodza. (Na priomie u Stalina. Tietradi (żurnały) zapisiej lic, priniatych I.W. Stalinym, Nowyj chronograf, Moskwa 2008). Należy jednak zastrzec, że szeregu przytaczanych przez Sierowa spotkań w wymienionej księdze nie znajdziemy. Po raz pierwszy Sierow przestąpił próg gabinetu Stalina 8 sierpnia 1939 r., kiedy omawiano kwestię parady powietrznej w Tuszynie. Udział Sierowa w tym wydarzeniu wydaje się całkiem zasadny – Stalin zamierzał urządzić ogromny pokaz propagandowy. Do bezpieczeństwa imprezy i jej przygotowania przywiązywano nadzwyczajną wagę.
W dniu pokazów lotniczych na lotnisku w Tuszynie zebrało się ponad milion widzów. Stalinowi, członkom Biura Politycznego, korpusowi dyplomatycznemu oraz licznemu tłumowi zademonstrowano najnowsze typy samolotów, najtrudniejsze figury akrobacji powietrznej, masowy desant spadochroniarzy itp. Szczytem widowiska stało się bombardowanie umownego obiektu wojskowego, zbudowanego z dykty, naturalnych rozmiarów i płonącego równie naturalnie.
23
Obowiązki naczelnika tajnego wydziału politycznego oraz jednocześnie zastępcy szefa GUGB NKWD powierzono Sierowowi z dniem 29 lipca 1939 r. Do zadań wydziału należała walka z wrogą działalnością antysowieckich partii i ugrupowań, byłych białogwardzistów, prawosławnego duchowieństwa, członków sekt i nacjonalistów, jak również obsługa operacyjna milicji, wyższych uczelni oraz instytucji kulturalnych.
24
N.I. Jeżow nie był członkiem, lecz tylko kandydatem na członka Biura.
25
Nie rzecznego, lecz wodnego.
26
Przy przeprowadzce z Tbilisi do Moskwy Ławrientij Beria przywiózł ze sobą liczną drużynę swych ziomków i zwolenników. Już w końcu 1938 i na początku 1939 r. stanowiska kierownicze w aparacie centralnym objęli jego protegowani z Gruzji: W. Mierkułow, B. i A. Kobułowowie, W. Diekanozow, S. Goglidze, M. Gwisziani, Ł. Canawa, S. Milsztejn, J. Sumbatow-Topuridze, W. Kakuczaja, P. Szarija, S. Mamułow, W. Gagua, G. Karanadze, A. Koczlawaszwili i inni. Wszyscy padli w 1953 r. wraz ze swym patronem, większość została rozstrzelana. W śledztwie w sprawie byłego marszałka bezpieczeństwa świadkowie zeznawali: „Beria przyjechał do Moskwy w 1938 r. z grupą swoich ludzi, którzy uczestniczyli w jego zbrodniach i wykonywali jego przestępcze zamysły… Beria ze wszech miar forował i promował tych ludzi, zabierał ich ze sobą na nowe miejsca pracy… obdarzał szczególnym zaufaniem”. (Z zeznań W. Szijana, J. Wizela: Politbiuro i dieło Beria. Sbornik dokumientow, Moskwa 2012, s. 646–664). Ogółem w 1939 r. w toku czystek kadrowych przeprowadzonych na polecenie nowego komisarza zwolniono 7372 pracowników, co równało się 22,9% stanu osobowego, 937 z nich aresztowano. (I. Pietrow, K. Skorkin, Kto rukowodił NKWD. 1934–1941. Sprawocznik, Zwienja, Moskwa 1999, s. 501).
27
Andrieja, syna jednego z przywódców rewolucji, przewodniczącego WCIK J.M. Swierdłowa, aresztowano trzy razy, również z grupą dzieci innych przywódców mieszkających na Kremlu, z oskarżenia o próby założenia tajnego stowarzyszenia. W 1938 r., po drugim zatrzymaniu za przygotowanie aktu terrorystycznego przeciwko Stalinowi, uwolni go osobiście Beria i wprost z więziennej celi przywróci na służbę w NKWD. W 1951 r. zastępcę szefa Zarządu Kontrwywiadu zgarną po raz trzeci – tym razem oskarżając o udział w spisku syjonistycznym w MBP. W 1953 r. zwolniony i zrehabilitowany.
28
Dwa romby oznaczały starszego majora służby bezpieczeństwa.
29
Ribbentrop, minister spraw zagranicznych III Rzeszy, przylatywał w celu podpisania układu z ZSRR w dniu 23 sierpnia 1939 r.
30
Strona niemiecka przemilczała incydent z ostrzelaniem samolotu Ribbentropa. Według świadka tego zdarzenia, Wiaczesława Daszyczewa, syna dowódcy 47. pułku strzeleckiego rozlokowanego w Wielkich Łukach, artylerzystów „nie uprzedzono o trasie przelotu, zostali zaskoczeni i strzelali, nie celując”. Należy dodać, że Wielkie Łuki znajdowały się wtedy na terytorium przygranicznym, o statusie zwiększonej gotowości bojowej.
31
Komisarzem spraw wewnętrznych Ukrainy Sierow został z rozkazu NKWD ZSRR w dniu 2 września 1939 r.
32
Odpowiednio: polski wywiad wojskowy oraz kontrwywiad i policja.
33
KSOW – Kijowski Specjalny Okręg Wojskowy pod dowództwem komandarma I rangi S.K. Timoszenki.
34
Historia ucieczki starego czekisty Aleksandra Uspienskiego, wielokrotnie nagradzanego, nadaje się na powieść przygodową. W listopadzie komisarz służby bezpieczeństwa III rangi zniknął bez śladu, pozostawiając na biurku w swoim gabinecie notkę, że jego ciała należy szukać w Dnieprze. W rzeczywistości po ostrzeżeniu przez Jeżowa, że grozi mu aresztowanie, wyjechał z Ukrainy z dokumentami wystawionymi na nazwisko niejakiego Szmaszkowskiego, ciągle zmieniając miejsce pobytu. W kwietniu 1939 r. zatrzymany na stacji Miass obwodu czelabińskiego i po osądzeniu rozstrzelany.
Szczegóły podałem w swej książce Tajny Łubianki, wykorzystując świeżo odtajnione dokumenty z archiwum FSB (Olma Media Grupp, Moskwa 2008).
35
Pod „przekroczeniem planu” rozumie się „stachanowskie” wykonanie rozkazu komisarza spraw wewnętrznych N. Jeżowa nr 00447 z dnia 30 lipca 1937 r. „O operacji represjonowania byłych kułaków, kryminalistów i innych elementów antysowieckich”. Od tego dokumentu rozpoczął się kluczowy etap „wielkiego terroru”, kiedy przez cały kraj przetoczyła się fala masowych aresztów „socjalnie obcych elementów” – kułaków, byłej szlachty, socjał-rewolucjonistów, reemigrantów, członków burżuazyjnych przedrewolucyjnych partii politycznych, kryminalistów itp.
Represjonowanych dzielono na dwie kategorie. Do pierwszej należało zaliczać „najbardziej wrogich” kułaków i przestępców, podlegających rozstrzelaniu. Do drugiej – „mniej aktywnych, lecz