Choroba Parkinsona. Od mechanizmów do leczenia. Отсутствует
study. Parkinsonism Relat Disord. 2009; 15(7): 490–494.
Haehner A., Habersack A., Wienecke M. i in. Early Parkinson’s disease patients on rasagiline present with better odor discrimination. J Neural Transm. 2015; 122(11): 1541–1546.
Jennings D., Siderowf A., Stern M. i in. Conversion to Parkinson disease in the PARS hyposmic and dopamine transporter – deficit prodromal cohort. JAMA Neurol. 2017; 74(8): 933–940.
Ponsen M.M., Stoffers D., Booij J. i in. Idiopathic hyposmia as a preclinical sign ofParkinson’s disease. Ann Neurol. 2004; 56(2):173–181.
Roos D.S., Oranje O.J.M., Freriksen A.F.D. i in. Flavor perception and the risk of malnutrition in patients with Parkinson’s disease. J Neural Transm. 2018; 125(6): 925–930.
Rosenfeldt A.B., Dey T., Alberts J.L. Aerobic exercise preserves olfaction function inindividuals with Parkinson’s disease. Parkinsons Dis. 2016; 2016: 9725089.
Ross G.W., Petrovitch H., Abbott R.D. i in. Association of olfactory dysfunction withrisk for future Parkinson’s disease. Ann Neurol. 2008; 63(2): 167–173.
6
Zaburzenia snu
Stanisław Szlufik
Zaburzenia snu to jedne z najczęstszych zaburzeń pozaruchowych, a jednocześnie przedruchowych, będących manifestacją choroby Parkinsona. Ze względu na ich początkowo częsty brak korelacji z tą chorobą, zarówno z punktu widzenia lekarza, jak i pacjenta, mogą one znacząco wpływać na pogorszenie jakości życia u chorych i wymagają w niektórych przypadkach bardzo dokładnie zebranego wywiadu.
Do zaburzeń snu, które mogą występować w przebiegu choroby Parkinsona, zalicza się:
• bezsenność;
• nadmierną senność w ciągu dnia;
• zmęczenie;
• zaburzenia snu fazy REM (RBD);
• parasomnie niezwiązane z fazą snu REM;
• zespół niespokojnych nóg (RLS – restless leg syndrome);
• bezdechy senne;
• zaburzenia rytmu snu i czuwania [Wolters i Baumann, 2014].
Bezsenność to problem, który może być związany zarówno z wydłużeniem czasu potrzebnego do zaśnięcia, jak i z utrzymaniem snu po zaśnięciu. Jest to sytuacja bardzo częsta w grupie osób z chorobą Parkinsona, mogąca występować nawet u 80–90% pacjentów [Lee i in., 1988]. Ważną rolę odgrywają zaburzenia ruchowe podczas snu związane z nasilającą się w jego trakcie sztywnością mięśniową, która może znacznie upośledzać zmianę pozycji ciała w łóżku [Lee i in., 1988]. Ponadto niektórzy pacjenci odczuwają bóle mięśniowe wtórne do sztywności związanej z wyczerpaniem działania leków przeciwparkinsonowskich w nocy. Mogą również występować zaburzenia neuropsychiatryczne negatywnie wpływające na jakość snu, takie jak zaburzenia depresyjneczy psychotyczne. Dodatkowo jakość snu upośledzać może współwystępujący zespół niespokojnych nóg lub bezdechy senne, które również mogą prowadzić do fragmentacji snu. Także farmakoterapia PD czasami negatywnie wpływa na jakość snu u chorych; niektóre z leków mających zastosowanie w terapii, jak amantadyna lub selegilina, mogą działać pobudzająco i – jeśli przyjmowane są przez chorych zbyt późno – nasilać problemy z zasypianiem. Bezsenność u pacjentów z PD może być diagnozowana przy użyciu przeznaczonych do tego celu skal, m.in. skali PDSS (Parkinson’s Disease Sleep Scale), w mniejszym stopniu dzięki użyciu polisomnografii, która obecnie jest metodą kosztowną i trudno dostępną. Leczenie bezsenności dość często opiera się na ciągłej stymulacji dopaminergicznej, wpływającej na zmniejszenie zaburzeń ruchowych w trakcie snu, zwłaszcza sztywności mięśniowej. Trenkwalder i in. [2011] wykazali, że stosowanie przezskórnego systemu rotygotyny (plastry działające przez 24 godziny) wpływało zarówno na zmniejszenie zaburzeń ruchowych, jak i na zmniejszenie zaburzeń snu w grupie pacjentów leczonych lekiem vs. placebo. Hjort i in. [2004] wykazali, że również głęboka stymulacja mózgu (DBS – deep brain stimulation) ma wpływ na zmniejszenie zaburzeń snu. Poprawę może przynieść także stosowanie melatoniny w dużych dawkach (nawet 50 mg) [Dowling i in., 2005] lub klonazepamu używanego w leczeniu zaburzeń snu fazy REM. Korzystny efekt terapeutyczny ma przyjmowanie amitryptyliny lub mirtazapiny, ale w ich przypadku istnieje ryzyko nasilenia RLS. Natomiast leki stosowane zazwyczaj w leczeniu zaburzeń psychotycznych u osób z chorobą Parkinsona (klozapina, kwetiapina), podawane w godzinach wieczornych, mogą również zmniejszać problemy z zaśnięciem w tej grupie pacjentów [Linazasoro i in., 1993].
Nadmierna senność w ciągu dnia może występować u 50% osób z chorobą Parkinsona [De Cock i in., 2008; Valko i in., 2010] i być jednym z objawów przedruchowych choroby, jak również wskazywać na zwiększone ryzyko zaburzeń poznawczych [Abbott i in., 2005] i upadków [Spindler i in., 2013]. Może być ona związana z farmakoterapią, szczególnie mogą ją nasilać agoniści dopaminergiczni [Hobson i in., 2002; Ondo i in., 2001]. Zdecydowanie mniejsze znaczenie ma leczenie lewodopą, w przypadku której nie wykazano istotnego nasilenia senności w ciągu dnia w stosunku do grupy przyjmującej placebo [Micallef i in., 2009]. Nadmierną senność mogą zwiększać (stosowane z innych przyczyn) neuroleptyki lub antydepresanty. Udowodniono również, że może się ona zwiększać wraz z postępem choroby [Valko i in., 2010; Zoccolella i in., 2011] ze względu na coraz bardziej nasilające się zmiany neuropatologiczne w obrębie pnia mózgu [Jellinger, 1991]. W diagnostyce nadmiernej senności w ciągu dnia używana jest skala ESS (EpworthSleepiness Scale) lub – rzadziej – polisomnografia z oceną testów latencji snu [Wolters i Baumann, 2014]. Przed zastosowaniem leczenia nadmiernej senności w ciągu dnia najpierw należy zidentyfikować jej potencjalne przyczyny (często senność polekowa), aby móc dokonać modyfikacjiterapii, jak również rozważyć możliwości poprawy higieny snu.
Przewlekłe zmęczenie może występować u ponad 50% osób z chorobą Parkinsona [Valko i in., 2010]. Definiowane jest jako uczucie subiektywnego doświadczania takich objawów, jak szybkie wycieńczenie, przedłużający się brak energii, wyczerpanie, fizyczne lub psychiczne zmęczenie, apatia [Chaudhuri i Behan, 2004]. Możliwe jest również nakładanie się przewlekłego zmęczenia na nadmierną senność w ciągu dnia oraz depresję, która może odgrywać istotną rolę w uczuciu przewlekłego zmęczenia u pacjentów z PD [van Dijk i in., 2013]. Obecnie w diagnostyce przewlekłego zmęczenia w tej chorobie stosowana jest skala FSS (Fatigue Severity Scale), a w leczeniu – leki dopaminergiczne, takie jak rasagilina (inhibitor MAO-B) lub pramipeksol (agonista dopaminergiczny), które według dotychczasowych badań mogą mieć pozytywny wpływ na zmniejszenie uczucia zmęczenia [Elbers i in., 2015; Morita i in., 2011; Stocchi i in., 2015].
Zaburzenia snu fazy REM to zaburzenia przysenne występujące u 25–50% pacjentów z chorobą Parkinsona [Comella i in., 1998], jednakże w całej populacji osób z alfa-synukleinopatiami (choroba Parkinsona, zanik wieloukładowy, otępienie z ciałami Lewy’ego) mogą one dotyczyć nawet 30–90% pacjentów [Boeve i in., 2001]. RBD może wyprzedzać objawy ruchowe PD nawet o ponad 7–10 lat [Iranzo i in., 2006; Iranzo i in., 2013]. Mechanizm występowania RBD nie jest do końca poznany. Jedną z hipotez jest zajęcie procesem chorobowym pnia mózgu, a w szczególności jądra konarowo-mostowego i miejsca sinawego. Dochodzi wtedy do braku atonii mięśniowej i ruchów mięśni poprzecznie prążkowanych w fazie REM, co może być wynikiem tonicznej hiperpolaryzacji i fazowego pobudzania neuronów ruchowych, które w tej fazie snu mogą być aktywowane przez neurony jądra grzbietowo-bocznego konaru mózgu lub przez bezpośrednio zstępujące połączenia korowych neuronów ruchowych [Luppi i in., 2013]. Obraz kliniczny RBD jest związany z energicznym wyrażaniem marzeń sennych, najczęściej są to krzyki, uderzenia,