Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт берлән… / Мудры слова поэтов…. Акмулла
мәйданга чыгып күрсен,
Булмаса – «ул белмәй»не кем белмәйде?!
Үлчәде истирлябин мөһәндисләр185,
Тәхкыйкын тәхсин күреп мөбарисләр186,
Һәр йирдә табгы сәлим әфазыйлдән187:
Хосусән – Труйски мөдәррисләр.
Хосусән хаҗи хәзрәт кылды тасдыйк188,
Ушандак ишан хәзрәт галәт-тәхкыйк189,
Фокарага190 кыйбла-и хаҗәт булган,
«Хәвалиһе мин көлли фәҗҗе гамикъ».191
Болар да сез белгәнне белгәндәйләр,
Китапны сез чамалы күргәндәйләр;
Шаһбаздай192 ялтыраган бер шоңкарлар,
Тойгынның193 аягыннан әлгәндәйләр.
Моталибе галиядә хаккан мәркат194,
Мөкасыйде талиядә хакка миръат195;
«Игътибар»да игътибарга алган икән
Хөрмәтле Ризаэтдин196 – бер камил зат.
Җөмлә дилсаф әһле инсаф197 алды гыйбрәт,
Казанга бу сәбәпдин килде фәхрәт198,
Рөтбәсенә мөтталигы мөхлис икән199
Дамелла Борһанетдин200 казый хәзрәт.
Әл-хасыйль201, күп әфазыйл салды колак,
Барып табып әйтүгә телем чулак,
Мәмсәви202 дамелланың мәдхе калай203?
Ләззәтле гыйбарәте – егет сымак.
Гайре чит вилаятьтән ничә ирләр,
Исламбул, Һиндстаннан мөшаһирләр204
Китапларын кабул кылып бастыртканнар,
Тәгассыбын207 калдырмас бозык замир208,
Сусыныңны кандырмас корык гадир209;
Ай торганда Чулпанга гашыйк булган –
Ай булмаса, йолдыз берлә төн яктырмай,
Фәркадандан мөстәгъни бәдре мөнир212;
Замирем мөзәккәр213 дип мактанмасын –
Кояшка хурлык бирмәс тәэнис замир214.
Ничә минмен дигәннәр йокысын ачкан,
Гафләттән тәнбиһ кылган215 бу бер назир216;
Җиһанда хәле гаян, кале бәян217,
Әфазыйлдан мөсәлләм җами гафир218.
«Җәлал»га хашиясе аңа шаһид219,
Нә кадәр мәдех кылсак, шунчә җәдир220;
Лива-и тәхкыйкатьне хамил булган221
Мөбариз222 арасында бу – бер әмир!
Җәдидәи заманнан223 җәмал224 ачып
Күргәзде йәде бәйза225 ялгыз бу ир;
Кайсысыннан күренде мондый бәян –
«Өййәһүмә йә-нәббиүкә мисле хәбир»226.
«Хикмәте
Истирлябин мөһәндисләр – инженерлар астролябиясе, ягъни үлчәү кораллары белән иңгә-буйга үлчәде.
Тәхкыйкын тәхсин күреп мөбарисләр – дөреслеген хуп күрде баһадир көрәшчеләр.
Тәбгы сәлим әфазыйлдән – холкы сәламәт галимнәрдән.
Кылды тасдыйк – дөрескә чыгарды, раслады.
Галәт-тәхкыйк – хакыйкатьлегенә иреште.
Фокарага – гади халыкка.
«Хәвалиһе мин көлли фәҗҗе гамикъ» – «Һәр тарафтан барчасы да нигезләнелгән», ягъни Мәрҗанинең барча фикерләре дә дәлилле, фәнни фикерләргә нигезләнелеп язылган.
Шаһбаздай – лачындай.
Тойгынның – «туган» дип аталган ау кошы, аны «каракош» та диләр.
Моталибе галиядә хаккан мәркат – олы мәсьәләләрдә хакыйкать нечкәлекләренә төшенүче.
Мөкасыйде талиядә хакка миръат – эзлекле аңлатып биргәнендә хакыйкатьнең көзгесе.
Ризаэтдин – Ризаэтдин Фәхретдин (Риза Фәхретдинов, 1859–1936), мәгърифәтче галим, тарихчы, дин белгече һәм җәмәгать эшлеклесе. «Игътибар» – Р.Фәхретдиннең беренче китапларыннан.
Җөмлә дилсаф әһле инсаф – барлык саф күңелле инсаф ияләре.
Фәхрәт – дан, шөһрәт-шатлык.
Рөтбәсенә мөтталигы мөхлис икән – дәрәҗәсен төшенүче ихлас кеше икән.
Дамелла Борһанетдин – бу кешенең тексттан казый булганлыгы аңлашыла. Әмма фәндә кемлеге төгәл ачыкланмаган.
Әл-хасыйль – гомумән, кыскасы.
Мәмсәви – дәрәҗәле.
Мәдхе калай – мактаулы сыйфатлары нинди.
Мөшаһирләр – шөһрәт-дан ияләре, мәшһүрләр.
Чалкаеп – кылтаеп.
Мөкәбирләр – тәкәбберләр.
Тәгассыбын – фанатизмын, искелеккә ябышып ятуын.
Замир – күңел, вөҗдан.
Сусыныңны кандырмас корык гадир – корыган күллек сусавыңны баса алмас.
Көннең – Кояшның.
Зарир – сукыр.
Фәркадандан мөстәгъни бәдре мөнир – нурлы ай (Тимерказык йолдызы тирәли) аерыла алмыйча әйләнеп йөргән йолдызларга мохтаҗ түгел.
Замирем мөзәккәр – батыр йөрәклемен; ирлек исеме бар.
Тәэнис замир – хатын-кыз йөрәкле, куркак йөрәк; хатын-кыз исеме.
Гафләттән тәнбиһ кылган – томаналыкны шелтәләгән.
Назир – күреп алучы, игътибар итүче; сакчы.
Хәле гаян, кале бәян – хәле ачык билгеле, сүзе ачык аңлаешлы.
Әфазыйлдән мөсәлләм җами гафир – гафу-мәрхәмәт савытын кире какмаган Аллаһ галимнәрдән канәгать.
«Җәлал»га хашиясе аңа шаһид… – Ш. Мәрҗанинең «Әл-газьбүл-форат вәл маэүз-зәлал фи шәрхи «Җәлал» («Җәлал» китабына аңлатма буларак кирәкле саф чишмә») исеме белән язылган «Мулла Җәлал хашиясе» китабы хакында сүз бара. «Мулла Җәлал китабы» (дөрес исеме – «Шәрхе-гакаид») Җәлалетдин Дувани (1502/1503 елда вафат) каләме белән язылган, мәдрәсәләрнең югары сыйныфларында дәреслек сыйфатында кулланылган.
Җәдир – лаек.
Лива-и тәхкыйкатьне хамил булган – хакыйкать байрагын күтәргән.
Мөбариз – көрәшчеләр.
Җәдидәи заманнан – яңа заманнан.
Җәмал – матурлык, күркәмлек.
Йәде бәйза – аклык кунган; саф гайрәтен.
«Өййәһүмә йә-нәббиүкә мисле хәбир» – «Әй сез, пәйгамбәрең хәбәр бирүче кебек».