Ogniem i mieczem. Henryk Sienkiewicz
21
bodiak (ukr.) — oset.
22
bodiak (ukr.) — oset.
23
samopal — prymitywna bron palna, uzywana przez Kozakow w XVI i XVII w.
24
jezdzce — dzis popr. forma M. lm: jezdzcy.
25
rozegrywala — dzis popr.: rozgrywala.
26
oczeret (ukr.) — trzcina.
27
Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozakow, zbiegow i koczownikow, pas ziemi niczyjej miedzy Rzeczapospolita a tatarskim Chanatem Krymskim.
28
barwa — umundurowanie lub element stroju, swiadczacy o przynaleznosci noszacego.
29
kapuza (z lac. caput: glowa) — futrzana czapka-uszanka.
30
arkan — bicz, sznur, uzywany przez Tatarow do walki; lasso.
31
chan — wladca tatarski.
32
rozkulbaczyc — rozsiodlac, przygotowac do odpoczynku; kulbaka — rodzaj siodla.
33
oczeret (ukr.) — trzcina; tu: suche liscie na podpalke.
34
zadzierzystosc — sklonnosc do zaczepki, do szukania zwady, zadziornosc.
35
drop — najciezszy latajacy ptak na swiecie, gatunek ginacy, w Polsce objety scisla ochrona.
36
pardwa — ptak z rodziny kurowatych, podobny do kuropatwy lub bazanta, obecnie w Polsce wlasciwie nie wystepuje.
37
suhak — ssak kretorogi, spokrewniony z gazelami, dzis zyje tylko w Azji Srodkowej, w XVII w. mozna go bylo spotkac na terenie calej dzisiejszej Ukrainy.
38
W czyich... reku — dzis popr.: w czyich rekach; w reku (starop.) — w dwojgu rak (forma liczby podwojnej).
39
salwowac (z lac.) — uratowac, wybawic.
40
arkan — bicz, sznur, uzywany przez Tatarow do walki; lasso.
41
mosan a. mospan (daw.) — skrot od: milosciwy pan.
42
zolnierzow — dzis popr. forma B. lm: zolnierzy.
43
wojlok (z tur.) — filc z siersci zwierzecej.
44
kulbaka — rodzaj siodla.
45
kulbaka — rodzaj siodla.
46
wasze — tu: pan; skrot od: wasza milosc.
47
auxilium (lac.) — pomoc.
48
podziekow — dzis: podziekowan.
49
Zaslawski-Ostrogski, Wladyslaw Dominik (1618–1656) — ksiaze, koniuszy wielki koronny i starosta lucki, jeden z najbogatszych magnatow Korony.
50
Skrzetuski, Jan — postac literacka, stworzona na wzor Mikolaja Skrzetuskiego herbu Jastrzebiec (1610–1673), szlachcica z Wielkopolski, ktory wslawil sie w czasie obrony Zbaraza w 1649 r.
51
J. O. ksiecia — jasnie oswieconego ksiecia.
52
Wisniowiecki, Jeremi Michal herbu Korybut (1612–1651) — ksiaze, dowodca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec pozniejszego krola polskiego, Michala Korybuta Wisniowieckiego (1640–1673).
53
towarzysz pancerny — rycerz ciezkozbrojny, husarz.
54
buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna palka; w XVII w. symbol wladzy oficera.
55
bulawa (z tur.) — rodzaj broni, mala maczuga, czesto ozdobna; w XVII w. symbol wladzy wojskowej.
56
zazywac — tu: uzywac.
57
chan — wladca tatarski.
58
Wisniowiecki, Jeremi Michal herbu Korybut (1612–1651) — ksiaze, dowodca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec pozniejszego krola polskiego, Michala Korybuta Wisniowieckiego (1640–1673).
59
laty — dzis popr. forma N. lm: latami.
60
eksperiencja (z lac.) — doswiadczenie.
61
Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanislawa Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoza”, dzis w granicach miasta Dniepropietrowska.
62
prezydium (z lac. praesidium) — straz, zbrojna zaloga.
63
hetman wielki — Mikolaj Potocki, zwany Niedzwiedzia Lapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).
64
bajdak