Podstawy ekonomii. Отсутствует
i usług oraz ich nabywcami. Są to np. sklepy detaliczne, hurtownie, banki, targowiska, giełdy.
Warto zauważyć, że współcześnie nie trzeba uczestniczyć w sposób bezpośredni w transakcjach wymiennych na rynku, lecz można je dokonać za pośrednictwem różnych środków łączności, np. internetu, telefonu, telefaksu. Biorąc pod uwagę ten fakt, można zdefiniować rynek jako ogół warunków ekonomicznych, w których dochodzi do zawierania transakcji między kupującymi i sprzedającymi, określone są wielkości tych transakcji i ceny. Rynek koordynuje zachowania i sposób współdziałania nabywców i sprzedawców towarów i usług.
Stosując odpowiednie kryteria, można wyodrębnić różne rodzaje rynków. Według kryterium przedmiotu wymiany wyróżnia się: rynek dóbr i usług konsumpcyjnych i inwestycyjnych, rynek kapitałowy (papierów wartościowych), rynek pieniężno-kredytowy, czy rynek pracy. Rynki te mogą podlegać dalszej dezagregacji z punktu widzenia rodzaju dobra bądź usługi, np. rynek dóbr żywnościowych i nieżywnościowych, rynek akcji, rynek obligacji, rynek surowcowy, rynek pośrednictwa pracy.
Biorąc pod uwagę zasięg geograficzny (zakres terytorialny), można mówić o rynku lokalnym (np. miejskim lub wiejskim), rynku regionalnym (np. o zasięgu wojewódzkim), rynku krajowym i zagranicznym, rynku międzynarodowym (np. rynek Unii Europejskiej) i rynku światowym (np. rynku węgla, ropy naftowej, złota).
Kryterium kontroli pozwala wyróżnić rynek wolny i rynek regulowany. Pierwszy z rynków nie podlega bezpośredniej kontroli władz gospodarczych w przeciwieństwie do rynku regulowanego, gdzie bezpośrednia ingerencja władzy gospodarczej przejawia się w ustaleniu poziomu cen, np. cen minimalnych, cen maksymalnych, kontroli czynszów, określeniu kwot wymiany czy rozdzielaniu licencji na sprzedaż.
W zależności od relacji między wielkością oferowaną do sprzedaży a wielkością zapotrzebowania można wyodrębnić rynek sprzedawcy (producenta), gdzie ilość dóbr i usług oferowanych do sprzedaży jest znacznie niższa od wielkości zapotrzebowania, co oznacza silną pozycję sprzedawcy na rynku, oraz rynek nabywcy (konsumenta) z uprzywilejowaną jego pozycją ze względu na większe ilości oferowane do sprzedaży w stosunku do zapotrzebowania i tym samym większą dbałość sprzedawców (producentów) o jakość dóbr i usług.
Stopień jednorodności przedmiotu transakcji wymiennych jest podstawą podziału rynków na homogeniczne, czyli jednorodne (np. rynek ropy naftowej, rynek pszenicy) i heterogeniczne, ze zróżnicowanymi dobrami i usługami (np. rynek usług rekreacyjnych, usług medycznych, rynek sprzętu gospodarstwa domowego).
Z punktu widzenia wpływu podmiotów rynkowych na kształtowanie się poziomu cen można podzielić rynki na doskonałe i niedoskonałe.
Rynek doskonały to inaczej rynek doskonale konkurencyjny, na którym działa wielu nabywców i wielu sprzedawców jednorodnych produktów. W tej sytuacji żaden z podmiotów nie jest w stanie wpływać na poziom ceny rynkowej, muszą zaakceptować cenę, która ukształtowała się na rynku w wyniku wzajemnych relacji między wielkością sprzedaży i wielkością zapotrzebowania. Nabywcy i sprzedawcy są zatem cenobiorcami.
W rzeczywistości gospodarczej rynek nie ma charakteru doskonałego. Jego przeciwieństwem są rynki niedoskonałe, do których zalicza się rynek monopolu, rynek oligopolu i konkurencję monopolistyczną63. Podmioty działające na tych rynkach mają wpływ na cenę rynkową.
4.2. Rola rynku w gospodarce
Rynek jest podstawowym mechanizmem funkcjonowania gospodarki rynkowej. Pełni w niej wiele ważnych funkcji.
Na rynku odbywają się transakcje wymiany towarów za pośrednictwem pieniądza. Jest to wymiana towarowo-pieniężna64. W pieniądzu są wyrażone ceny wymienianych towarów, czyli dóbr i usług oraz czynników produkcji. Towar jest to produkt pracy ludzkiej przeznaczony do sprzedaży. Cena zaś jest pieniężnym wyrażeniem wartości wymiennej towaru. Dzięki cenom możliwe jest sprowadzenie wielkości naturalnych do wspólnej porównywalnej podstawy wartościowej, czyli dokonanie agregacji tych wielkości. Rynek jest zatem miejscem wyceny towarów. Na rynku powstają nie tylko ceny poszczególnych towarów, czyli tzw. ceny absolutne, ale także kształtują się relacje cen, czyli tzw. ceny relatywne, tzn. można określić cenę danego towaru w stosunku do cen innych towarów, np. cenę 1 kg ryb w porównaniu z ceną 1 kg mięsa.
Wielkości oferowane do sprzedaży oraz relacje cen są dla wszystkich podmiotów indywidualnych podstawą do podejmowania decyzji oraz kalkulacji opłacalności ich działań. Rynek odgrywa zatem ważną rolę informacyjną w gospodarce.
Na podstawie informacji płynących z rynku producenci (sprzedawcy) oraz nabywcy (konsumenci) podejmują decyzje o alokacji swoich zasobów. Wskazując kierunek, w jakim powinny przepływać zasoby, rynek decyduje o racjonalnym ich wykorzystaniu. Sygnały płynące z rynku mogą być dla producentów (sprzedawców) zachętą do podejmowania lub rozszerzenia działalności albo jej zmniejszenia czy zaprzestania. Dla nabywców (konsumentów) informacje rynkowe (zwłaszcza relacje cen, ilość i jakość dóbr i usług) mogą mieć znaczenie dla zmiany struktury ich konsumpcji, np. rezygnacji z konsumpcji dóbr i usług droższych na rzecz wzrostu konsumpcji dóbr relatywnie tańszych (lub odwrotnie).
Zachowania indywidualnych podmiotów oparte są na rachunku ekonomicznym, czyli porównywaniu nakładów i efektów działań, co pozwala wybrać optymalne rozwiązanie w danych warunkach, np. w postaci wysokich dochodów, obniżki kosztów, wzrostu oszczędności, wyższego stopnia zaspokojenia potrzeb, rozwoju nowoczesnych dziedzin produkcji.
Rynek umożliwia kształtowanie się stanów równowagi w gospodarce. Rynek określa ceny, przy których wielkość zapotrzebowania na dobra, usługi, czynniki produkcji zrównuje się z ilościami oferowanymi do sprzedaży. Dzięki odpowiednim dostosowaniom cen, decyzje indywidualnych podmiotów zostają wzajemnie uzgodnione i na rynku dochodzi do stanu równowagi65.
Stan równowagi rynkowej oznacza, że przy danej cenie równoważącej rynek następuje społeczna akceptacja ilości i struktury wytworzonych dóbr i usług, poparta aktami ich kupna przez nabywców (konsumentów). Rynek jest zatem weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i mechanizmem dostosowywania produkcji do potrzeb.
Podsumowując, można podkreślić, że rynek pozwala rozwiązać podstawowe ekonomiczne dylematy: co, jak i dla kogo produkować.
Rynek decyduje o tym, jakie dobra i usługi są wytwarzane (co produkować?). Produkowane są te, które nabywcy (konsumenci) chcą kupować przy danej cenie, czyli dobra społecznie przydatne.
Na tej podstawie, rynek decyduje o alokacji zasobów między poszczególne, konkurencyjne względem siebie zastosowania (jak produkować?). Określa wielkość produkcji każdego dobra/usługi przez ustalenie jego ceny, przy której wielkość zapotrzebowania jest równa wielkości produkcji (sprzedaży). Konkurencja rynkowa powinna umożliwiać uczestnikom rynku dążenie do realizacji swych celów. Sprzedawcy konkurują z innymi sprzedawcami o pozyskanie nabywców, stosując konkurencję cenową (produkować dużo i tanio, wybierać czynniki produkcji, których ceny pozwolą obniżać koszty) i konkurencję niecenową (np. opartą na wyższej jakości, znanej marce, nowoczesnych rozwiązaniach technologicznych). Nabywcy zaś konkurują z innymi nabywcami o ograniczoną ilość towarów, usług, w warunkach rzadkości zasobów czynników wytwórczych.
Rynek określa, dla kogo są produkowane poszczególne towary i usługi.
Więcej cech rynku doskonale konkurencyjnego i rynków niedoskonałych zostanie przedstawionych w rozdziale 7.
Wymiana towarowo-pieniężna dominuje w gospodarce rynkowej, lecz może także wystąpić w niewielkim zakresie wymiana towarowa bez pośrednictwa pieniądza, tzn. wymiana barterowa: towar – towar.
Mechanizm dochodzenia do stanu równowagi na rynku będzie dokładniej omówiony w pkt 4.8 i 4.9 tego rozdziału.