Podstawy ekonomii. Отсутствует
rynku nie zawsze gwarantują osiągnięcie efektywnej alokacji zasobów i właściwego podziału dochodów między indywidualne podmioty. W sytuacji tej państwo może w pewien sposób poprawić wyniki jego działalności (będzie to przedmiotem dalszych rozważań).
4.3. Popyt, krzywa popytu. Związek między ceną i popytem
Występujące na rynku zapotrzebowanie na pewne dobro66 ze strony nabywców nosi nazwę popytu.
Popyt jest to ilość dobra, jaką nabywcy są w stanie kupić przy określonej jego cenie i w danym czasie. Wyrażenie „są w stanie kupić” oznacza, że nabywcy chcą i mogą kupić dane dobro, gdyż pozwala im na to siła nabywcza posiadanych dochodów. Jest to popyt efektywny ujawniający się na rynku.
Wyróżnia się także popyt potencjalny, będący wyrazem potrzeb nabywców, obejmujący dobra, które chcieliby oni nabyć, ale nie dysponują odpowiednimi dochodami w danym czasie. Popyt potencjalny jest zazwyczaj większy od popytu efektywnego, lecz w miarę wzrostu dochodów konsumentów lub/i odpowiedniej obniżce cen różnica między popytem potencjalnym i efektywnym się zmniejsza, a nawet popyt potencjalny może przekształcić się w popyt efektywny.
Z definicji popytu wynika, że wielkość popytu na dane dobro jest zależna od poziomu ceny tego dobra. Zatem zmiana ceny przyczynia się do zmiany popytu. Z obserwacji rynku wynika, że im wyższa cena danego dobra, tym mniejszy popyt na to dobro, przy założeniu, że wszystkie inne czynniki wpływające na popyt są niezmienne (przy założeniu ceteris paribus). Natomiast wraz ze spadkiem ceny rynkowej dobra popyt na to dobro rośnie, tzn. konsumenci będą skłonni nabywać większe ilości tego dobra, przy założeniu ceteris paribus. Zasada ceteris paribus pozwala zatem analizować tylko wpływ ceny na popyt i nie uwzględniać wpływu innych czynników pozacenowych.
Między zmianami ceny i zmianami popytu na dane dobro istnieje zależność odwrotna (ujemna). W literaturze ekonomicznej zależność ta, czyli ujemny związek między zmianami cen i popytu, jest znana jako prawo popytu, wprowadzone do ekonomii przez angielskiego ekonomistę Alfreda Marshalla (1842–1924). Ilustracją graficzną prawa popytu jest krzywa popytu (rys. 4.1).
Krzywa popytu przedstawia ilość danego dobra, jaką konsumenci chcą nabyć przy różnych poziomach jego ceny w danym czasie.
Hipotetyczny przykład pokazuje zmianę wielkości popytu na dobro X przy różnych poziomach jego ceny w badanym okresie.
Zestawienie wielkości podanych w tabeli 4.1 przedstawia rysunek 4.1.
Tabela 4.1. Kształtowanie się popytu na dobro X
Źródło: opracowanie własne.
Rysunek 4.1. Krzywa popytu na dobro X
Źródło: opracowanie własne.
Przykład potwierdza odwrotną zależność między zmianami ceny i popytu, gdyż spadek ceny z 50 zł do 10 zł przyczynił się do trzykrotnego wzrostu popytu na dobro X (z 10 do 30 jednostek).
Ogólny obraz krzywej popytu przedstawia rysunek 4.267.
Wzrost ceny z c1 do c2 powoduje spadek popytu z Q1 do Q2, a spadek ceny z c2 do c1 prowadzi do wzrostu popytu z Q2 do Q1. Zmiana ceny oddziałuje na zmianę wielkości popytu, co przedstawia poruszanie się (ruch) po tej samej krzywej popytu. Poruszanie się wzdłuż danej krzywej popytu w górę (z punktu A do punktu B) oznacza wzrost ceny i spadek popytu. Ruch po krzywej popytu w dół (z punktu B do punktu A) odzwierciedla spadek ceny i wzrost popytu.
Rysunek 4.2. Typowa krzywa popytu
Źródło: opracowanie własne.
Zmiana ceny wywołuje dwa efekty:
• efekt substytucyjny
i
• efekt dochodowy.
Efekt substytucyjny zmiany ceny polega na zastępowaniu (substytucji) dóbr, które drożeją przez dobra relatywnie tańsze. Nabywca rezygnuje z droższego dobra i zwiększa swój popyt na inne, relatywnie tańsze dobro. Efekt dochodowy zmiany ceny oznacza, że zmiana ceny wywołuje określone zmiany dochodów realnych przy założeniu stałych dochodów nominalnych. Dochód nominalny to dochód w wyrażeniu pieniężnym, a dochód realny określa ilość dóbr, które może nabyć konsument przy danym dochodzie nominalnym i danej cenie. Wzrost ceny, przy stałym dochodzie nominalnym, powoduje spadek dochodu realnego, czyli zmniejszenie ilości kupowanych dóbr. Natomiast spadek ceny, przy danym dochodzie nominalnym, zwiększa dochód realny, a tym samym ilość dóbr, jaką może nabyć konsument. Siła efektu dochodowego zależy od wielkości udziału dobra, którego cena się zmienia, w ogólnych wydatkach konsumenta.
4.4. Pozacenowe determinanty popytu
Wielkość i zmiany popytu zależą nie tylko od zmiany ceny, ale także determinowane są przez czynniki pozacenowe. Do podstawowych zalicza się: dochody, ceny dóbr substytucyjnych i dóbr komplementarnych, oczekiwania zmiany cen, liczbę i strukturę ludności, gusty i preferencje nabywców. Zależności między zmianami popytu a zmianami określonego czynnika pozacenowego analizuje się przy przyjęciu klauzuli ceteris paribus, w tym założenia o niezmienności cen rynkowych.
Dla większości dóbr i usług zależność między zmianami dochodów konsumentów i zmianami popytu ma charakter jednokierunkowy. Wzrost dochodu nominalnego konsumenta przy stałej cenie dóbr wpływa na wzrost jego dochodu realnego i zwiększenie popytu. Natomiast spadek jego dochodu, przy założeniu ceteris paribus, powoduje spadek popytu.
Od powyższej prawidłowości są pewne wyjątki. Przykładem jest wpływ spadku dochodu nabywcy na wzrost jego popytu na dobra, które są jakościowo gorsze od innych dóbr, np. kasze, margaryna kosztem mięsa, masła. I odwrotnie, wzrost dochodu konsumenta powoduje spadek popytu na te dobra i przesunięcie go w kierunku droższych i lepszych jakościowo substytutów.
Dobra substytucyjne to dobra, które mogą się wzajemnie zastępować w procesie zaspokajania danej potrzeby (np. kawa i herbata, masło i margaryna, przejazdy autobusowe i kolejowe). Jeżeli przy stałej cenie danego dobra (np. biletów autobusowych) rośnie cena substytutu (np. biletów kolejowych), to popyt konsumentów na przejazdy autobusowe wzrasta (są relatywnie tańsze), natomiast spada na droższe przejazdy kolejowe (substytut). Odwrotnie, gdy cena dobra substytucyjnego spada (biletów kolejowych) w stosunku do ceny danego dobra (biletów autobusowych), to popyt na dane dobra spada (przejazdy autobusem), gdyż jest ono relatywnie droższe od substytutu (przejazdy kolejowe).
Dobra komplementarne są to dobra, które wzajemnie się uzupełniają w procesie zaspokajania danej potrzeby, np. mieszkanie i meble, samochód i benzyna, płyta CD i odtwarzacz. Wzrost ceny dobra komplementarnego względem danego dobra, zmniejsza popyt na dane dobro, np. wzrost ceny odtwarzaczy zmniejsza popyt na płyty CD, wzrost ceny mieszkań zmniejsza popyt na meble. I odwrotnie, spadek ceny jednego z dóbr komplementarnych, zwiększa popyt na drugie dobro, np. spadek ceny samochodów zwiększa popyt na benzynę.
Oczekiwania zmiany cen należy je rozumieć jako przewidywanie przez nabywców kierunków zmian cen w niedalekiej przyszłości. Jeżeli konsumenci oczekują (przewidują)
W dalszych rozważaniach będziemy używać pojęcia dóbr, w rozumieniu dobra i usługi.
Warto zauważyć, iż zgodnie z konwencją matematyczną oznaczenie osi na rysunkach 4.1 i 4.2 powinno być odwrotne: na rzędnej (oś pionowa) powinna być odłożona wielkość popytu (zmienna zależna), a na odciętej (oś pozioma) wielkość ceny (zmienna niezależna). Decydując się na odwrotne oznaczenia, dostosowaliśmy się do powszechnej konwencji przyjętej w podręcznikach ekonomicznych.