Podstawy ekonomii. Отсутствует
obuwia, sprzętu artykułów gospodarstwa domowego.
Wzrost liczby ludności powoduje wzrost popytu na różne dobra i usługi, a spadek liczby ludności zmniejsza popyt. Wpływ na zmiany zapotrzebowania na różne dobra i usługi ma także zmiana struktury ludności według takich kryteriów, jak m.in.: wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, płeć. Na przykład wzrost wykształcenia wpływa na wzrost popytu na usługi edukacyjne, podręczniki, przybory szkolne, komputery. Wzrost liczby urodzeń powoduje wzrost zapotrzebowania na artykuły niemowlęce, odżywki. Wzrost udziału w ogólnej liczbie ludności ludzi starszych przyczynia się do wzrostu zapotrzebowania na usługi medyczne i świadczenia pomocy społecznej, a wchodzenie młodych osób w wiek produkcyjny wywołuje wzrost popytu na miejsca pracy, mieszkania i ich wyposażenie. W strukturze popytu mieszkańców wsi, prowadzących własne gospodarstwa rolne, dominuje spożycie naturalne wytworzonych przez nich dóbr, podczas gdy mieszkańcy miast zgłaszają popyt na dobra żywnościowe, które kupują na rynku.
Gusty i preferencje nabywców są to czynniki subiektywne, wpływające na popyt, które trudno jednak określić ilościowo i oszacować. Gusty i preferencje są związane z ocenami jednostek co do przydatności danych dóbr w zaspokajaniu ich różnych potrzeb. Mogą być związane z przyzwyczajeniami konsumpcyjnymi, z wpływem mody i tradycji, np. wzrost popytu na modną odzież, zdrową żywność, aktywne spędzanie czasu wolnego, na dobra związane z tradycjami obchodzenia świąt. Na kształtowanie się popytu może wpływać tzw. efekt naśladownictwa, czyli przyłączenia się do większości, kiedy popyt indywidualnego konsumenta zmienia się w zależności od zmiany popytu rynkowego większości konsumentów. Może także wystąpić tzw. efekt demonstracji, gdy popyt indywidualnego konsumenta różni się od popytu innych osób. Pragnie on w ten sposób zamanifestować swoją pozycję społeczną, przynależność do danej grupy zawodowej lub status majątkowy, np. przez kupno specyficznych i bardzo drogich dóbr.
Ilustracją graficzną wpływu zmiany czynników pozacenowych na popyt jest przesunięcie krzywej popytu w prawo (w górę) lub w lewo (w dół) w stosunku do położenia wyjściowego (rys. 4.3).
Rysunek 4.3. Przesuwanie się krzywej popytu
Źródło: opracowanie własne.
Krzywa popytu przesuwa się w prawo (w górę), gdy przy danej cenie (c0), popyt rośnie (z Q0 do Q1) pod wpływem zmiany czynników pozacenowych, np. w wyniku wzrostu dochodu, oczekiwania podwyżek cen, wzrostu ceny substytutu danego dobra, spadku ceny dobra komplementarnego, wpływu mody czy efektu naśladownictwa.
Krzywa popytu przesuwa się w lewo (w dół), gdy przy danej cenie (c0) popyt zmniejsza się pod wpływem zmiany czynników pozacenowych (z Q0 do Q2), np. w wyniku spadku dochodu i odmiennego oddziaływania pozostałych, omówionych wcześniej czynników.
4.5. Nietypowe krzywe popytu
Przypomnijmy, że typowa krzywa popytu jest ujemnie nachylona (rys. 4.1) i przedstawia zależności między ceną a popytem zgodne z prawem popytu. Na rynku występują jednak przypadki nietypowych reakcji popytu na zmiany ceny.
Po pierwsze, popyt może nie reagować na zmianę ceny (rys. 4.4a). Jest to tzw. popyt doskonale nieelastyczny, sztywny, na dobra, które nie mają substytutów, a są niezbędne dla zaspokojenia potrzeb określonych konsumentów, np. popyt na lekarstwa ratujące życie. Popyt ten kształtuje się często pod wpływem czynników subiektywnych.
Po drugie, popyt może być doskonale elastyczny przy danej cenie (rys. 4.4b). Taki popyt występuje na rynku doskonale konkurencyjnym, gdzie przy danej cenie rynkowej może przybierać różne rozmiary, np. na rynku owoców i warzyw.
Po trzecie, zmiany cen i zmiany popytu mogą być jednokierunkowe, tzn. wzrost ceny może powodować wzrost popytu, a spadek ceny wywoływać spadek popytu. Są to tzw. paradoksy popytu (rys. 4.4c). Wyróżnia się trzy przypadki takich paradoksów: Giffena, Veblena i spekulacyjny.
Pierwszy z paradoksów został zaobserwowany przez angielskiego statystyka Roberta Giffena (1837–1910), który pod koniec XIX w. badał budżety ubogiej ludności Irlandii. Wysoki udział w ogólnych wydatkach tej ludności zajmowały dobra niższego rzędu, zwane dobrami podrzędnymi (np. chleb, ziemniaki). Podwyżka cen chleba spowodowała spadek dochodów realnych ubogich konsumentów i wzrost popytu na chleb. Dobro to nadal było relatywnie tańsze w stosunku do cen innych droższych dóbr żywnościowych. Ubodzy konsumenci ograniczyli popyt na droższe artykuły na rzecz wzrostu popytu na najtańsze dobro, pomimo wzrostu jego ceny. Można stwierdzić, że w przypadku tzw. dóbr Giffena, efekt dochodowy zmiany ceny jest silniejszy od efektu substytucyjnego. Współcześnie także paradoks Giffena może wystąpić w przypadku konsumentów o najniższych i niskich dochodach, w wydatkach których dominujący jest udział dóbr niższego rzędu, niemających tańszych substytutów.
Paradoks Veblena został opisany przez Thorstena Veblena (1857–1929), amerykańskiego ekonomistę. Paradoks ten dotyczy dóbr prestiżowych, które dominują w wydatkach osób o wysokich dochodach. Dobra te są kupowane przez konsumentów, gdy ich cena jest wysoka, stanowiąc podstawę demonstracji wysokiego statusu materialnego nabywców. Spadek ceny tych dóbr przyczynia się do spadku popytu na nie ze strony nabywców o wysokich dochodach. Wówczas dobra te stają się, ich zdaniem, dobrami masowej konsumpcji, dostępnymi dla innych, mniej zamożnych konsumentów. Pojawienie się nowych dóbr prestiżowych o wysokich cenach, ponownie przyczyni się do wzrostu popytu na nie ze strony zamożnej części społeczeństwa.
Rysunek 4.4. Nietypowe krzywe popytu
Źródło: opracowanie własne.
Paradoks spekulacyjny jest związany z oczekiwaniami zmiany cen w przyszłości. Jeżeli konsumenci przewidują, że ceny dóbr i usług będą rosły w przyszłości, to popyt także ulega zwiększeniu, co wywołuje dalszy wzrost cen. Natomiast oczekiwania spadku cen w przyszłym czasie powodują, że popyt będzie zmniejszał się, gdyż nabywcy przewidują dalszy spadek cen. Paradoks spekulacyjny można zaobserwować na giełdach towarowych i kapitałowych. Na przykład na giełdach papierów wartościowych uwidacznia się w postaci gry na hossę, czyli gry na zwyżkę ceny, lub gry na bessę, czyli na zniżkę ceny.
4.6. Podaż, krzywa podaży. Związek między ceną i podażą
Podaż jest to ilość dobra, jaką sprzedawcy oferują do sprzedaży przy danym poziomie ceny i w danym czasie.
Jednym z ważniejszych czynników określających podaż jest cena. Wzrost ceny, przy założeniu ceteris paribus, przyczynia się do wzrostu podaży, gdyż rośnie wówczas opłacalność produkcji i sprzedaży. Spadek ceny powoduje zmniejszenie podaży, przy założeniu ceteris paribus. Zależność między zmianami ceny i zmianami podaży jest zatem jednokierunkowa i nazywana jest prawem podaży. Zależność tę przedstawia krzywa podaży. Przedstawia ona ilości dobra, jakie producenci zamierzają sprzedać przy danej cenie w danym czasie na rynku.
Hipotetyczny przykład pokazuje zmianę wielkości podaży dobra X przy różnych poziomach jego ceny w danym czasie.
Tabela 4.2. Kształtowanie się podaży dobra X
Źródło: opracowanie własne.
Zestawienie tych wielkości przedstawia rysunek 4.5.
Podany