Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka. Beata Cytowska
niejednokrotnie nieprzewidywane skutki. Takim przykładem jest epidemia pellagry po upowszechnieniu kukurydzy w Europie, beri-beri po zastosowaniu oczyszczania ryżu czy krzywicy po wprowadzeniu pasteryzacji mleka. Choroby z niedoboru witamin i minerałów pojawiały się nie tylko w wyniku złych warunków bytowych, głodu i wojen, ale też po przesadnie długim gotowaniu posiłków w obawie przed bakteriami, a obecnie ponownie po zastosowaniu różnych technik przedłużających trwałość środków spożywczych.
Współcześnie obserwuje się wzrost zachorowań na choroby cywilizacyjne, w tym otyłość, cukrzycę, miażdżycę, choroby psychiczne, zaburzenia zachowania. Wynika to ze znacznych zmian sposobu odżywiania, jak również z powodu braku ruchu, zmiany stylu życia, dużego obciążenia środowiska związkami chemicznymi, które dotychczas nie istniały w otoczeniu człowieka.
Choroba wściekłych krów, zjawiska typu ptasia grypa pojawiają się w wyniku zmian w sposobie odżywiania zwierząt i eksperymentów genetycznych zarówno w świecie roślin, jak i zwierząt. Nie oznacza to jednak, że wszystkie tego typu działania są niekorzystne dla człowieka.
Narastającym problemem społecznym jest zwiększająca się liczba dzieci i dorosłych z zaburzeniami zachowania, z cechami uszkodzenia centralnego systemu nerwowego, zespołem autystycznym, poważnym zaburzeniem odporności i alergią.
Nadpobudliwość, nadruchliwość, hiperaktywność, zespół deficytu uwagi z nadruchliwością (ADHD) to subtelne odmiany zjawiska charakteryzującego się impulsywnością, nadruchliwością, chwiejnością emocjonalną i zaburzeniami uwagi.
Zaburzenie, jakim jest ADHD, dotyczy obecnie około 12–14% populacji dzieci i ma tendencję wzrostową. Początek występuje już w dzieciństwie, a dla otoczenia coraz bardziej zauważalne jest w momencie, gdy dziecko idzie do przedszkola. Jednak w szkole zaznacza się najbardziej. Uczniów takich cechują niejednokrotnie zachowania aspołeczne, agresywne, podatność na negatywne wpływy, zaburzenia umiejętności szkolnych, niezborność, nieporadność ruchowa. Podstawowym problemem jest niezdolność do tłumienia aktywności, gdy jest wymagany spokój.
Grupą osób najbardziej zainteresowanych w zmniejszaniu objawów nadpobudliwości u dzieci są przede wszystkim rodzice, którzy często też mieli podobne problemy w dzieciństwie, z reguły w mniejszym stopniu. Równie zainteresowani są nauczyciele i terapeuci. Właśnie oni poszukują rozwiązań tego trudnego problemu w sytuacji niewielkiej efektywności innych działań.
Objawy nadpobudliwości psychoruchowej w miarę dorastania ustępują u około 60% dzieci nią dotkniętych. Dojrzewanie to okres szczególnie trudny dla rodziców, dzieci, nauczycieli i otoczenia. Niestety u około 40% dzieci objawy nadpobudliwości utrzymują się również w dorosłym życiu.
U dorosłych są to przede wszystkim trudności z koncentracją uwagi, roztargnienie w stopniu znacznie utrudniającym życie, duża impulsywność, labilność emocjonalna, częste wybuchy złości wobec małej tolerancji na frustrację. Występują problemy z właściwą organizacją dnia, konflikty w pracy, rodzinie wobec większego ryzyka zachowań aspołecznych oraz łatwiejszego uzależniania się od narkotyków, alkoholu czy papierosów.
Jako przyczyny tego zjawiska rozważa się podłoże neurobiologiczne, czyli obciążenia genetyczne, uwarunkowania metaboliczne, uszkodzenia centralnego systemu nerwowego w okresie rozwoju i okresie okołoporodowym, jak też późniejszym w przebiegu infekcji, zaburzenia neuroprzekaźnictwa, uwarunkowania środowiskowe, alergie pokarmowe, pyłkowe i kontaktowe. Innymi czynnikami są nieprawidłowości psychospołeczne.
Badania z ostatnich 40 lat wskazują jednoznacznie na wpływ odżywiania na funkcjonowanie mózgu. Postuluje się upowszechnianie tej wiedzy wśród lekarzy, terapeutów i rodziców oraz zachęcanie ich do modyfikowania diety przed zastosowaniem innych form terapii, zwłaszcza terapii farmakologicznej.
Jedną z możliwości interwencji jest stosowanie diety hipoalergicznej i uzupełniane niedoborów mineralnych, witaminowych, kwasów tłuszczowych i aminokwasów. Wśród substancji mających wpływ na rozwój mózgu i układu nerwowego i ich funkcjonowanie wymienia się:
1) wielonienasycone kwasy tłuszczowe,
2) aminokwasy, takie jak tyrozyna, tauryna, fenyloalanina (ale nie w fenyloketonurii),
3) lecytynę,
4) witaminy z grupy B, zwłaszcza B1, B6, B12 i kwas foliowy,
5) makro i mikroelementy.
Wśród przyczyn uszkodzeń CUN wymienia się również szczepienia ochronne. Poszczepienne powikłania neurologiczne charakteryzują się ogromną różnorodnością, a częstość ich występowania jest trudna do oceny. Spory między zwolennikami a przeciwnikami szczepień trwają od 1796 roku, kiedy to Edward Jenner po raz pierwszy zaszczepił 8-letniego chłopca szczepionką krowianki.
Według Koniowa i Strózika, reakcje poszczepienne można podzielić na dwie grupy:
1) związane z układem immunologicznym – pacjenci z niedoborami immunologicznymi (głównie typu komórkowego) i pacjenci z atopią, wrażliwi na nieaktywne składniki szczepionki;
2) niezwiązane z układem immunologicznym – gdy reakcje poszczepienne wynikają z toksycznych właściwości szczepionki lub mogą się wiązać z uzjadliwieniem wirusa stanowiącego składnik szczepionki.
Za większość niekorzystnych reakcji poszczepiennych obciąża się składnik krztuśćcowy oraz wirusa różyczki.
Powikłania neurologiczne mają tendencję do występowania w określonych rodzinach. Zadaje się pytanie, jak można to przewidzieć i co można zrobić, aby układ immunologiczny rodziców i poczętego dziecka mógł funkcjonować prawidłowo, podobnie jak też i ich układy enzymatyczne (Pratesi, 1998, s. 817–821; Weil i in., 2005, s. 1875–1882; Williams i in., 2005, s. 265–268).
W tej sytuacji powraca się do odżywczej wartości żywności dorosłych i dzieci, jak też do zagadnienia żywności funkcjonalnej oraz suplementacji. Szczególne zastosowanie mają diety eliminacyjne, a w tym dieta bezglutenowa i bezmleczna oraz ubogo- lub bezcukrowa.
W ostatnich latach zwraca się uwagę na duży wpływ deficytu niezbędnych kwasów tłuszczowych (NKT) i wadliwego metabolizmu tych kwasów w powiązaniu z hiperaktywnością oraz innymi schorzeniami neurologicznymi. Cechy charakterystyczne u osób z niedoborem NKT oprócz zaburzeń zachowania to sucha skóra, objawy rogowacenia przymieszkowego, wybitnie zwiększone pragnienie, włosy suche, bez połysku, w nieładzie, kruche paznokcie, nocne bóle kończyn dolnych, określane potocznie jako wzrostowe (David i in., 1972, s. 900–903; Richardson, Ross, 2000, s. 1–9; Szymczak i in., 1999; Stevens i in., 1996, s. 915–920; Cornish, 2002, s. 261–269).
Poza istotnym deficytem niektórych nienasyconych kwasów tłuszczowych stwierdza się brak innych niezbędnych substancji, między innymi magnezu (nadpobudliwość, kołatania serca, stany lękowe, napady paniki, tiki, drgawki) i cynku (zaburzenia wzrostu, białe plamki na paznokciach, zaburzenie funkcji przewodu pokarmowego). Oba te pierwiastki są niezbędne dla wielu podstawowych procesów biochemicznych w ustroju. Nie można też pominąć roli wapnia, nie tylko istotnego dla procesów tworzenia układu kostnego, ale również dla jego roli w innych procesach, w tym w procesach przekaźnictwa (Jones, Peters, 1981, s. 194–198; Boris, Mandel, 1994, s. 462–468; Chmielewska-Szewczyk, 1989).
Niedobory witamin z grupy B, nierzadko nierozpoznawane, stanowią bardzo częsty objaw chorobowy. Istnieją przypadki beri-beri u noworodków niedoborowych matek lub też noworodków odżywianych mlekozastępczymi produktami, w tym były przypadki dramatycznego niedoboru witaminy B1 w sytuacji stosowania odżywek pochodzenia sojowego, które szybko wycofano. Drgawki, jak również napady padaczki mogą być objawem znacznych niedoborów kwasu foliowego i zamiast farmakoterapii z dużym powodzeniem mogą być leczone podawaniem tej witaminy. Niedobory witaminy B12 przybierają różną postać. Są jej postacie: hematologiczna, czyli niedokrwistość megaloblastyczna, postać neurologiczna obwodowa (porażenia) i centralna (otępienie), postać naczyniowa