Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует
ten jest po części argumentem przeciwko temu stanowisku. Dyskursy opowieści i historii można oddzielić, ale nie sposób ich rozłączyć. Typ opowieści, jaką tu odtworzyłem, należy do pamięci historycznej, w której całkowite zawieszenie niedowierzania wydaje się niemożliwe. Wymagany jest jakiś element prawdy lub przynajmniej spełnienie Popperowskiego wymogu, że pewnych podstawowych twierdzeń opowieści nie można sfalsyfikować. Ustalenie prawdy lub, skromniej, próba sfalsyfikowania opowieści jest zadaniem badań historycznych. W tym wypadku historyk ma ostatnie słowo.
Nie znaczy to jednak, że ta refleksja nad różnicą pomiędzy opowieścią a historią wymaga jakiegoś trzeciego dyskursu, w którym mówi się o teoretycznych możliwościach bądź zasadniczych ograniczeniach badań historycznych. Różnicę, związek lub połączenie tych dwóch dyskursów pokazuje nam praktyka badawcza; ten trzeci, „teoretyczny”, dyskurs wydaje się niepotrzebny, być może nawet „teoretycznie” niemożliwy. Argument ten prowadzi nas w rejony filozofii Ludwiga Wittgensteina i jego twierdzenia, że „teoretyczne” podstawy praktyk językowych nie dadzą się opisać z zewnątrz, lecz pokazują się w użyciu, w praktyce. Relacje pomiędzy opowieścią i historią ujawniają się więc w toku pracy badawczej. Rezultaty badań zaprezentowane w tym artykule można potraktować jako próbę pokazania tych relacji. Wróćmy więc do Karskiego.
Jako reprezentacyjny przykład „opowieści o Karskim” można potraktować fragment tekstu Uchwały Sejmu RP z 6 grudnia 2013 r., w której rok 2014 został ogłoszony jako „Rok Jana Karskiego”: „Jan Karski, pełniąc rolę emisariusza Polskiego Państwa Podziemnego, dostarczył w roku 1942 przywódcom i rządom państw alianckich udokumentowany raport o tragicznej sytuacji i planowej eksterminacji Żydów prowadzonej przez niemieckich okupantów”349.
Powołując się na ustalenia różnych historyków i swoje własne, starałem się w tym artykule odpowiedzieć na pytanie wynikające z tego fragmentu uchwały. Jaki raport? Zakładam, że jest to raport, który jest często nazywany „raportem Karskiego”.
Jan Karski nie był autorem „raportu Karskiego”, raport ten nie został przywieziony przez niego z Warszawy do Londynu pod koniec listopada 1942 r. Termin „raport Karskiego” jest umowny, historycy tacy jak Martin Gilbert zaczęli go używać na początku lat osiemdziesiątych w odniesieniu do dwustronicowego dokumentu w języku angielskim sporządzonego przez rząd polski i zachowanego w archiwach brytyjskiego Foreign Office. W pierwszym, tytułowym, zdaniu „raportu Karskiego” czytamy: „Do rządu polskiego w Londynie docierają wiadomości o likwidacji getta żydowskiego w Warszawie”. Jest to streszczenie materiałów, które, jak się zdaje, dotarły do Londynu 14 listopada lub wcześniej i wśród których były raporty o Zagładzie, a szczególnie o deportacjach z getta warszawskiego. Dokument ten został rozpowszechniony 24 listopada przez rząd polski, który, jak to określił Mikołajczyk na specjalnej sesji Rady Narodowej trzy dni później, „podał do wiadomości rządów alianckich i opinii publicznej ostatnie wiadomości o masowych mordach ludności żydowskiej w Polsce, dokonanych i systematycznie dokonywanych przez niemieckich okupantów”.
Materiały, na których został oparty „raport Karskiego” znajdowały się, być może, w „poczcie Witolda”, którą Karski wiózł z Warszawy i przekazał w Paryżu na początku października. Z różnych źródeł wiemy, że tuż przed 14 listopada do Londynu dotarły materiały przynoszące nowe, „straszliwe wiadomości”. Prawdopodobnie była to właśnie „poczta Witolda”, ale nie ma co do tego pewności, Karski przecież nie był jedynym kurierem i materiały stanowiące podstawę „raportu Karskiego” mogły zostać przywiezione przez kogoś innego, nawet wcześniej.
W dniu, w którym rząd polski wydał w Londynie oficjalne oświadczenie o likwidacji getta, 24 listopada, Karski czekał w Gibraltarze na samolot, którym przyleciał do Londynu 25 listopada, gdzie po wylądowaniu był przez dwa dni przesłuchiwany przez brytyjskie służby MI19. Został zwolniony 28 listopada i będąc pod opieką MSW przez następne dwa dni, napisał czterostronicową „Notatkę dla rządu polskiego”, w której oświadczył, w jakim charakterze przybył do Londynu i jakie zadania ma wykonać. W dokumencie są następnie wymienione ogólne kategorie materiałów przywiezionych przez Karskiego – „materiały piśmienne” i „ustne” zlecone mu przez Delegaturę Rządu, stronnictwa i Komendę Główną AK. Karski nie wyszczególnia materiałów o tragedii żydowskiej, można więc założyć, że są one zawarte w tych ogólnych kategoriach. Dalej w raporcie Karski podaje listę „ośrodków w Kraju”, od których otrzymał „mandat”, lista ta składa się z 15 ośrodków, na pozycji 11 jest Bund350. Następnie wylicza 16 osób, z którymi ma „polecenie rozmawiania w charakterze oficjalnym”. Jak już wspomniałem, Zygielbojm jest na pozycji 9, Schwarzbart na 10.
Widzimy, że Karski nie pomija spraw żydowskich, Bund („w imieniu całego żydowstwa”) jest na liście organizacji („ośrodków”), Zygielbojm i Schwarzbart na liście osób. Ale Bund to tylko jedna z 15 wymienionych organizacji, a na liście osób mamy 16 nazwisk. Te liczby są odzwierciedleniem faktu, że sprawy żydowskie nie zostały pominięte, ale nie były także głównym celem misji Karskiego.
Trzydzieści trzy lat później, w październiku 1978 r., podczas rozmowy z Lanzmannem Karski usiłował wytłumaczyć, co było najważniejsze w jego misji na Zachód: „Pan zdaje sobie sprawę, że podczas całej mojej misji dla mnie problem żydowski nie był jedynym problemem. Dla mnie kluczowym problemem była Polska, linia Curzona, sowieckie żądania, komuniści w ruchu podziemnym, strach narodu polskiego; Co się stanie z Polską? To było najważniejsze”351.
Aneks
NOTATKA DLA RZĄDU POLSKIEGO
Przed zaczęciem jakichkolwiek rozmów i prac pragnę dla ścisłości na piśmie dokładnie określić charakter, w jakim przyjechałem do Londynu, pełnomocnictwa, jakie posiadam, i zadania, jakie otrzymałem do spełnienia. Poza tym uważam za pożyteczne podanie najważniejszych faktów dotyczących mojej osoby i moich prac na terenie Kraju od czasy otrzymania misji od P. Prof. Kota w Angers, w kwietniu 1940 r.
Angers opuściłem w końcu kwietnia 1940 r. z misją od Prof. Kota dla:
1) Porozumienia Stronnictw w Kraju,
2) dla całego szeregu osób, wskazanych mi imiennie przez niego. Wszystkie materiały wiozłem ustnie. Zostałem zaprzysiężony przez Prof. Kota co do tego, iż ściśle i wiernie odtworzę wszystko to, co dla Kraju ustnie mi przekazał.
Charakter mej misji był tego rodzaju, że zostałem zobowiązany do powrotu do Rządu. Do Kraju przybyłem 5-go maja 1940 r. W ciągu 4-ch tygodni nawiązałem kontakty zlecone mi przez Profesora i 15-go czerwca opuściłem Kraj, udając się z powrotem do Angers. Wiozłem ustnie oficjalne i autorytatywne oświetlenia Czterech Stronnictw z Porozumienia Międzypartyjnego i sprawy zlecone mi przez poszczególne Stronnictwa dla wskazanych osób i organizacji, na terenie Francji.
Treść mojej ówczesnej misji jest już obecnie w lwiej części nieaktualna – niemniej ze względów historycznych odtworzę ją w późniejszych opracowaniach.
Wracając do Angers, zostałem ujęty przez Gestapo na terenie Słowacji. Po pewnym czasie Gestapo przewiozło mnie na teren Generalnego Gubernatorstwa, skąd władze organizacyjne w kraju wydostały mnie na wolność. Od lipca 1940 r. do stycznia 1941 r. ukrywałem się w jednym z majątków, leczyłem się, nie biorąc udziału w żadnych pracach organizacyjnych. Od lutego 1941 r. do kwietnia tegoż roku byłem kierownikiem tzw. komórki „N” przy dowództwie obszaru Kraków. Od kwietnia 1941 r. do października tegoż roku prowadziłem podsłuch radiowy dla Porozumienia Stronnictw w Krakowie i Dowództwa obszaru. W październiku 1941 r. przyjechałem na teren Warszawy. Ówczesny Delegat Rządu próbował wyreklamować mnie z wojska, Komendant jednak nie zgodził się
Rok Jana Karskiego (Uchwała Sejmu RP z dnia 6 XII 2013 r.), http://biblioteka.zst-ostrow.edu.pl/rok-jana-karskiego/ (dostęp 16 IX 2014 r.).
Zwróćmy uwagę, że na pozycji 14 jest „Kler warszawski”.
Pełna transkrypcja sfilmowanej rozmowy Lanzmanna z Karskim w Waszyngtonie w październiku 1978 r. („Lanzmann’s original transcript”, s. 55-56 „You realise that throughout my entire mission, for me the Jewish problem was not the only problem. For me the key problem was Poland, the Curzon Line, Soviet demands, Communists in the underground movement, fear of the Polish nation; what is going to happen to Poland. This was the emphasis”.
AIPMS, PRM 105, Pełny tekst dokumentu.