Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует

      Udział w ucisku fiskalnym

      Niemcy wielokrotnie narzucali Radzie Żydowskiej rolę instytucji pośredniczącej na różnych poziomach w ucisku Żydów. Kwestię tę ilustrują dokumenty opisujące politykę fiskalną Niemców wobec Żydów.

      Jak pisze anonimowy autor opracowania „Ucisk fiskalny Żydów getta”412, Niemcy stosowali wobec Żydów niepisaną zasadę, że wszelkie należności podatkowe są bezwzględnie egzekwowane413, a jednocześnie nie praktykuje się żadnych umorzeń, nie przewiduje ulg podatkowych, odwołań od wymiaru podatku, rozłożeń na raty etc.414 Tak brzmiały oficjalne niemieckie zalecenia415. W praktyce jednak w poszczególnych sprawach decyzje mogli podejmować autonomicznie naczelnicy urzędów skarbowych i ich podwładni niższego szczebla. Ponieważ byli to najczęściej Polacy, zajmujący swoje stanowiska od przedwojnia i znani od lat żydowskim płatnikom, często dochodziło między nimi do porozumienia w kwestii odroczeń czy umorzeń. Według autora wspomnianego opracowania doszło do swoistej współpracy między żydowskimi płatnikami a polskimi urzędnikami skarbowymi: łapówka wręczana urzędnikowi okazuje się stałym elementem naliczania zobowiązań podatkowych. Nałożył się na to chaos związany z utworzeniem getta i koniecznością podziału urzędów skarbowych na „gettowe” (obejmujące część miasta włączoną do getta) i „pozagettowe”. Z powodu przeprowadzek częstą sytuacją dla Żydów była podległość wobec kilku urzędów skarbowych, które rywalizowały ze sobą o wyegzekwowanie podatku od danego płatnika i przede wszystkim w wyciągnięciu dla swych urzędników jak największych korzyści. Normą stało się odwiedzanie Żydów po kolei przez 3 czy 4 poborców podatkowych, którzy „przychodzili do płatnika Żyda nie tyle w celu ściągnięcia należności podatkowych, ile w celu ściągnięcia z kieszeni podatnika trochę gotówki do swojej kieszeni”416. Łapówki wynosiły od kilkuset do kilku tysięcy złotych, poborcy rekwirowali też zwykle „na poczet podatku” wszelkie wartościowe przedmioty. Poborcy podatkowi, uzbrojeni w gumowe pałki, z których robili użytek, stali się postrachem mieszkańców getta (ze szczególnej bezwzględności słynęli urzędnicy 16 Urzędu Skarbowego z okolic Nalewek i Muranowskiej). Na porządku dziennym było pieczętowanie mieszkań oraz szantaże ze strony urzędników skarbowych, grożących, że przekażą sprawę władzom niemieckim417. Zdarzało się, że referenci zajmujący się wymiarem podatkowym stanowili zorganizowane szajki, trudniące się wymuszeniami (w brutalności przodował referent 11 US – Maślankiewicz, słynący z doprowadzania do ruiny żydowskich sklepów przez windowanie kwoty podatku, jeśli właściciel odmawiał wręczenia łapówki). Po otrzymaniu łapówki referenci zaniżali wymiar podatku, a poborcy odpowiednio spisywali protokół nieściągalności lub „oficjalnie” umarzali opłaty. W szczególnie trudnej sytuacji byli właściciele nielegalnych przedsiębiorstw, trzymani stale w szachu przez skarbówkę i zmuszani do swoistego stałego układu z naczelnikami urzędów.

      System egzekucji podatkowej oparty na dbaniu polskich urzędników o własne interesy z jednej strony, a gwałtowna pauperyzacja Żydów z drugiej powodowały, że wpływy do kasy urzędów sukcesywnie malały. Nie skutkowało ciągłe dyscyplinowanie naczelników, zarządzanie oficjalnych obław (m.in. na targowiskach albo w gmachu sądu) czy prewencyjne aresztowania podatników (m.in. w gmachu sądu, gdzie mieściła się siedziba urzędów skarbowych, na rozkaz naczelnika Slufskiego aresztowano ponad 20 osób, u których w czasie rewizji znaleziono pieniądze).

      Nakreślenie sytuacji egzekucji podatkowej pozwala nam lepiej zrozumieć zachowane w ARG dokumenty Rady Żydowskiej dotyczące zbierania podatków państwowych. Korespondencja Wydziału Prawnego Rady z inspektoratami finansowymi z listopada 1941 r. dowodzi, że Niemcy, świadomi licznych nieprawidłowości w systemie zbierania podatków, złożyli odpowiedzialność za ściąganie opłat na Radę Żydowską oraz zgodzili się na abolicję podatkową, pod warunkiem uiszczenia 10% zaległości. Miało to wpłynąć na efektywność egzekucji oraz prawdopodobnie być sposobem na odebranie Żydom ostatnich rezerw finansowych. 10 listopada 1941 r. wezwany przez inspektora skarbowego pełnomocnik Rady Bolesław Rozensztadt418 przyjął do wiadomości oczekiwania Niemców w sprawie egzekucji podatkowej za lata 1939-1940. Usłyszał także, że inspektoraty warszawskie ostatecznie zgodziły się na umorzenie przedsiębiorstwom żydowskim zaległych podatków, pod warunkiem że dłużnicy zapłacą niezwłocznie 10% zaległej sumy (dotyczyło to podatku obrotowego, dochodowego, od darowizn oraz kilku pomniejszych podatków i grzywien).

      Rada Żydowska przystąpiła do egzekucji podatków prawdopodobnie od grudnia 1941 r. Co prawda, jak wynika z VII i VIII sprawozdania tygodniowego Czerniakowa, pomysł władz niemieckich, by to Rada Żydowska ściągała zaległe podatki państwowe, narodził się już wiosną poprzedniego roku, nic jednak nie wiadomo na temat wypełnienia tego nakazu. Od późnej jesieni 1941 r. RŻ sporządzała wykazy zaległości podatkowych (na podstawie zestawień urzędów skarbowych), listy podatników zmarłych, ustalała aktualne adresy etc. Z zachowanych sprawozdań z inkasa należności skarbowych za okres od 5 lutego do 7 kwietnia 1942 r. wynika, że mieszkańcy getta zalegali ze spłatą podatków na 20,5 mln złotych. Machina inkasa, nadzorowana przez Wydział Prawny RŻ, pracowała z ogromnym rozmachem, ale efekty jej pracy były mniej niż mizerne. Ostatecznie w wymienionym okresie stawiło się na wezwanie RŻ 2303 płatników, z czego jakąkolwiek opłatę uiściło 481 osób na łączną kwotę 27 827,00 zł (czyli statystycznie kwota zapłaconego podatku wynosiła 57 zł od osoby)419. Z dwóch kolejnych sprawozdań obejmujących okres 15 kwietnia-15 maja 1942 r. wynika, że ściągalność podatków była nadal minimalna (odpowiednio: 2659 oraz 2318 zł). W wypadku większości płatników nie można było ustalić adresu, część po prostu nie stawiała się na wezwania, część stawiała się, by udokumentować własną biedę i niemożność uiszczenia jakichkolwiek sum. Wobec nikłych wyników Wydział Prawny oczekiwał, że Niemcy zrezygnują z kontynuowania akcji inkasa za pośrednictwem RŻ. Prawdopodobnie oprócz wezwań i upominania Rada nie stosowała żadnych środków nacisku na opornych płatników. Nic dziwnego, że Auerswald miał pretensję do Czerniakowa o zbyt małą skuteczność. Czerniaków zapisał: „Dodał [Auerswald], że również zawiedliśmy w dziedzinie ściągania podatków dla Urzędu Skarbowego. Na to odpowiedziałem, że trudno jest ściągnąć podatki od ludzi, którym wszystko zabrano. Jak zwykle rozmowa się skończyła niczym”420.