Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует

      Key words

      Jewish art dealers in Poland, Holocaust era assets, art market during the Nazi occupation, Nazi looted art, Warsaw 1939-1945

      Elżbieta Janicka

      Zamiast negacjonizmu. Topografia symboliczna terenu dawnego getta warszawskiego a narracje o Zagładzie

      Polskie narracje o Zagładzie po 1945 r. w przeważającej mierze zacierały tożsamość ofiar. Stosowano w tym celu takie metody, jak: uniwersalizacja humanistyczna, uniwersalizacja antyfaszystowska, polonizacja, wreszcie chrystianizacja. W kolejnych wersjach w Zagładzie ginęli odpowiednio: ludzie, ofiary faszyzmu, Polacy, członkowie narodów Europy różnych wyznań ze szczególnym uwzględnieniem chrześcijan615. Po zakończeniu ponaddziesięcioletniej bitwy symbolicznej wokół klasztoru karmelitanek i żwirowiska w Auschwitz – nawet jeżeli z terenu przylegającego do obozu w Auschwitz nie usunięto tzw. krzyża papieskiego i nie zdjęto krzyża dominującego nad Birkenau – Zagładę „zwrócono” Żydom616.

      Czy opowieść o Zagładzie jako zbrodni dokonanej na Żydach zagraża dzisiaj polskiej większościowej, dominującej, heroiczno-martyrologicznej opowieści o przeszłości? Tak i nie. Nie zagraża dopóty, dopóki definiujemy Zagładę jako niemiecką zbrodnię państwową dokonaną na ziemiach okupowanej Europy. Zaczyna zagrażać i to w sposób zasadniczy, jeżeli – w myśl postulatu Jana Tomasza Grossa – uwzględnimy, że Zagłada „była to również (a może przede wszystkim?) mozaika, na którą składały się oddzielne epizody, improwizacje lokalnych kacyków, a także niewymuszone odruchy i zachowania ze strony otoczenia”617. W tym drugim przypadku większościowe praktyki lokalnych społeczności należy określić mianem „uzupełniania i uszczelniania hitlerowskiej machiny eksterminacji”618. Zagłada jako niemiecka zbrodnia państwowa i lokalny kontekst społeczno-kulturowy weszły w relację sprzężenia, które można określić mianem synergii – współdziałania czynników wzajemnie potęgujących swoją efektywność. Ta obserwacja pozwala lepiej zrozumieć, dlaczego stawką polskiej opowieści o Zagładzie był i w przytłaczającej większości wypadków nadal pozostaje wizerunek Polski i Polaków.

      Przedmiotem mojego zainteresowania są strategie zagospodarowania przestrzeni symbolicznej dawnego getta warszawskiego. Topografia symboliczna stanowi formę narracji o historii i tożsamości grupy, względnie grup nie tyle zamieszkujących dane terytorium, ile posiadających dostęp do środków kontroli przestrzeni. Dlatego też symboliczne zagospodarowanie terenu znakomicie ujawnia relacje władzy (dominacji/podporządkowania) i charakter wyobrażeń ustanawiających wspólnotę przez włączenie w jej obręb jednych, wykluczenie zaś drugich619. W wypadku dawnego getta warszawskiego mamy do czynienia z sytuacją właściwie laboratoryjną. Lewobrzeżna żydowska Warszawa została niemal całkowicie zrównana z ziemią przez nazistowskie Niemcy w okresie żydowskiego powstania oraz w wyniku prowadzonych po jego upadku systematycznych prac rozbiórkowych. Stąd też prawie całkowity brak oporu materii w postaci namacanych śladów żydowskiej przeszłości tej części miasta. Pytanie badawcze, które będzie mi towarzyszyć, dotyczy tego, w jaki sposób narracja zapisana w topografii symbolicznej traktuje wiedzę rzeczową o dziejach miejsca i o historii zagłady Żydów.

      Przestrzeń pożydowska 620

      „Naznaczanie przestrzeni” to kategoria zastosowana przez Manuela Castellsa do opisu miasta jako formy – czy zbioru form – ekspresji symbolicznej. Miasto jest w tym ujęciu polem gry o władzę symboliczną, co przejawia się w dążeniu do naznaczania przestrzeni „czy to przez oznaki władzy […], czy to przez uchwytną konkretyzację wartości”621. Dobitniej sformułował rzecz Sławomir Kapralski, rezygnując z kategorii pola gry na rzecz kategorii pola bitwy. W opisanym przez niego modelu wspólnoty zamieszkujące jedną przestrzeń fizyczną rywalizują o symboliczną – i nie tylko – dominację nad terytorium: